(სოფოკლე აპოლოგეტად ჰერაკლესი)
– იცი ოიტეს მწვერვალები, ზევსის კუთვნილიო? – ეკითხება ჰერაკლე თავის ვაჟს ჰილიოსს, რომელიც პასუხობს, რომ იცის, რაკიღა მსხვერპლშემწირველად იქ ბევრჯერაც ასულა.
და ანდერძად უტოვებს ჰერაკლე:
სწორედ იქ უნდა წამიყვანო შენივე ხელით,
იახლე შენი მეგობრებიც, რამდენიც გინდა.
მრავალი მუხა უნდა მოჭრა ღრმად ფესვგამდგარი,
დაჩეხო ბევრი განიერი ზეთისხილის ხე
და მოათავსო შემდეგ მათზე ჩემი სხეული,
ფიჭვის ჩირაღდნით მოელვარე ცეცხლი წაჰკიდო.
მოთქმა-გოდების ერთი ცრემლიც არ დამანახო,
უცრემლოდ იზამ ამ ყველაფერს, თუ ჩემი შვილი
ჯეროვნად გქვია. ხოლო ფიცს თუ ვერ შეასრულებ,
იმ ქვეყნიდანაც წამოგაწევ უმძიმეს რისხვას.
გაოგნებული დარჩებოდა ჰილიოსი, რადგანაც ამ მოქმედებით უნებლიე მამისმკვლელად გარდაისახებოდა. ამიტომაც შესთხოვს, წაყვანაზე არ გეტყვი უარს, მაგრამ ცეცხლის დანთების სურვილს ვერ შეგისრულებო.
და… ჰერაკლეს რატომ უნდა სურდეს ცეცხლში ჩაბუგვა?
გაუსაძლისი ტკივილებისა და უბოლოო ტანჯვისაგან მხოლოდ ასე თუ დაიხსნის თავს, რაკიღა სხვა საშველი არსადაა, მის სამოსს შეზელია კენტავრ ნემოსის სისხლი და მისგან თავდაღწევა შეუძლებელი გამხდარა, თუ არა საიქიოში გადასვლით.
ეს დიალოგი მამა-შვილს შორის ფინალურ მონაკვეთშია სოფოკლეს ტრაგედიისა „ტრაქისელი ქალები“, ქართულადაც რომ უნდა ამეტყველებულიყო გიორგი კახიშვილის ხელით, შესავალი ნარკვევიც – „გვიანი მცოდნის“ ტრაგედია“ – მთარგმნელისა დართვოდა და ვრცელი განმარტებანიც („ლოგოსის“ გამოცემა მწერალთა სახლის თანადგომით, 2021).
მთარგმნელის შესავალი იმ ვითარების წარმოჩენით გაიხსნებოდა, ანტიკური სიტყვიერი კულტურა არაერთგვაროვნად რომ შეაფასებდა ჰერაკლეს ფიგურას.
თუმც მითოსი მის გმირობათა საგას განღმრთობით დაასრულებდა, საგმირო ეპოსი მასზე მაინც არ შეიქმნებოდა, ანტიკურ დრამაში კი მის სახეს… სულაც კომიკური ელემენტები შეემატებოდა.
თვით ზევსი უწინასწარმეტყველებდა ჰერაკლეს, მისი მშობელიც და ღმერთთა მეუფეც, რომ ცოცხალთაგან სიცოცხლეს ვერვინ მოუსწრაფებდა, მაგრამ ბოლოს მოუღებდა ჰადესის მკვიდრი.
მაშ უკვდავი ყოფილიყო და ეგაა: ცოცხალთაგან თუ არავინ მოიძებნებოდა მისი მძლეველი, აჩრდილი ვითომ რას დაუშვებდა?!.
თუმც წინასწარმეტყველება იმისია, რომ უსათუოდ უნდა აღსრულდეს.
ჰერაკლეს კი საბედისწეროდ გაუხდებოდა ნესოსის სისხლი და ის დანაბარები, რითაც ჰერაკლეს ხელით განწირული კენტავრი დეიანირას, გმირთაგმირის ცოლს, ასე იოლად მოატყუებდა:
თუ შეატყო, ქმარმა შენზე გული აიყარა, ჩემი სისხლი შეუზილე სამოსში და კვლავინდებურად სიყვარულით აენთებაო.
ჰოი, რას ინანებდა დეიანირა, ჰერაკლეს განწირულებას რომ შეიტყობდა, ასე გულუბრყვილოდ როგორ უნდა მინდობოდა მძულვარებით აღვსილი კენტავრის სიტყვებს, განა მაშინვე არ უნდა მიმხვდარიყო, რომ ჰერაკლესაგან ძლეული ნესოსი ცოლ-ქმრის სიყვარულის განმტკიცებაზე არ იზრუნებდა და რაღაც მზაკვრობა განეზრახა?!.
და კიდეც აუხდენდა ჰერაკლეს ზევსის წინასწარმეტყველებას.
უკანასკნელი მითი, რითაც სოფოკლე სარგებლობდა, ჰერაკლეს აღსასრულს რომ ინახავდა: გმირი ვაჟს რომ შესთხოვდა ოიტეს მწვერვალებზე წაყვანასა და მისი სხეულის დაფერფვლას, – და ეს ვერსია უშუალოდ რომ უკავშირდებოდა ჰერაკლეს განმღრთობის მოტივს, მთარგმნელი მკითხველს შეახსენებდა იმის XI გმირობას, ოდესღაც გმირობათა ამ ნუსხაში უკანასკნელი რომ უნდა ყოფილიყო, რადგანაც:
პირვანდელი არსით ოქროს ვაშლების მოპოვებას უკვდავების მოპოვების მნიშვნელობა უნდა ჰქონოდა, მაგრამ რადგანაც მის შემდგომ ჩამონათვალში კიდევ ერთი გმირობა გაჩნდებოდა, ეს მითოსური ამბავი ამ მნიშვნელობას დაჰკარგავდა.
და მთარგმნელსა და მკვლევარს წამოაგონდებოდა აქადური ეპიკური ნიმუში:
უკვდავების ან ახალგაზრდობის დაკავშირება მცენარესთან თავის პარალელს პოულობს გილგამეშის ეპოსში, რომელშიც სიჭაბუკის ყვავილს (უნდა იყოს: ბალახს) ვხვდებითო.
სხვათაშორის:
უკვდავების ბალახის მოპოვებისა და დაკარგვის დრამატულ ამბავს „გილგამეშიანის“ XI დაფა მოგვითხრობდა, კომპოზიციურად იქ რომ უნდა დასრულებულიყო პოემა, მაგრამ უცნობი ასურელ-ბაბილონელი ეპიკოსი აქ ვერ შეჩერდებოდა, რაკიღა თერთმეტი დაუსრულებელი რიცხვია და დასრულებისათვის მეთორმეტისაკენ მიისწრაფის; მაგრამ რაკიღა მოთავებული კომპოზიცია თხრობის გაგრძელების საშუალებას აღარ აძლევდა – ამიტომაც ხელოვნურად მიაკერებდა შუმერული ეპიკური სიმღერებიდან ენქიდუს აჩრდილთან გილგამეშის ჩასვლის ამბავს მკვდართა სამეფოში.
ხოლო გიორგი კახიშვილი გაიხსენებდა ვაზურ ფერწერას, რომლის მიხედვითაც ქრისტეს დაბადებამდე 460-450 წლისათვის ათენში უკვე ფართოდ გავრცელებულიყო ჰერაკლეს განმღრთობის ამბავი.
მკვლევარები რომ ვერ შეთანხმებულიყვნენ:
იძებნებოდა თუ არა სოფოკლეს ტრაგედიაში რაიმე მითითება ჰერაკლეს აპოთეოზზე.
მთარგმნელის დაკვირვებით:
ჰერაკლეს სურვილი – წაებრძანებინათ ოიტეს მწვერვალებზე და იქ დაეწვათ მისი სხეული, სწორედ ამას მიანიშნებდა, რადგანაც ტრაგედიის დადგმისას სცენაზე ათენელთათვის კარგად გახლდათ ცნობილი, ოიტეს მწვერვალები ჰერაკლეს საკულტო ადგილს რომ წარმოადგენდა.
ყურადღებას მიაქცევდა იმ გარემოებასაც, რომ:
თუ უკანასკნელი მითის გარდა სხვა ყველა გადმოცემა ბუნებრივად ჩართულიყო ტრაგედიის სტრუქტურაში და ერთი მოქმედების განვითარების საყრდენს წარმოადგენდა, ჰერაკლეს აღსრულების მითის გამოყენება ტრაგედიაში ნაძალადევი ჩანდა და, დრამატული ფორმის თვალსაზრისით, პიესას დიპტიქის ფორმას ანიჭებდა.
და მართლაც:
გაცილებით უფრო ბუნებრივი იქნებოდა, ტრაგედია დეიანირას თვითმკვლელობით დასრულებულიყო.
მაგრამ – და აქ უნდა შემოეშველებინა გრიგოლ წერეთლის მოსაზრება „ბერძნული ლიტერატურის ისტორიიდან“ – ტრაგედიის უკანასკნელ ნაწილში ისმოდა არა პოეტის, არამედ მითოსის ხმა.
ნარკვევში ყურადღებას მიგვაქცევინებდნენ, რომ:
ჰერაკლეს სნეულება და ის ურჩხულები, რომელთა შეპყრობაც ჰერაკლეს გმირობათა ნუსხას ამშვენებდა, მსგავსი ეპითეტებით იხსენიებოდა, რაც ადასტურებდა, რომ ჰერაკლეს სენი ამოზრდილიყო მისი პიროვნული ხასიათიდან, რომლის ჩამოყალიბებაც მნიშვნელოვნად განესაზღვრა მის მიერ ჩადენილ გმირობებს.
საგმირო საქმის აღსრულება ხომ სწორედ გმირის ინიციაციის მთავარ გზას და საშუალებას უიგივდება.
დაე, ნუ გამოგვრჩებოდა, რომ:
ჰერაკლეს სნეულებას სწორედ ის თვისებები ანიჭებდა განუმეორებლობას, რა თვისებანიც ჰერაკლეს მიერ შეპყრობილ ცხოველთა განუმეორებლობასა და უძლეველობას განსაზღვრავდა.
და ჩავწვდომოდით:
სოფოკლეს ტრაგედიაში როგორი სიმწყობრით აღეწერა, თუ რანაირად ამოზრდილიყო საკუთრივ გმირის შინაგანი სამყაროდან სენი, რომელიც მისთვის საბედისწერო უნდა აღმოჩენილიყო.
„ოიდიპოს მეფისა” არ იყოს, „ტრაქისეულ ქალებსაც“ ხშირად დაგვიანებული შეცნობის ტრაგედიასაც რომ უწოდებდნენ, ამ მოტივის მნიშვნელობას მთარგმნელი იმ მხრივაც გამოჰკვეთდა, პროლოგი რომ ბოლოვდებოდა დეიანირას მიმართვით ჰილოსისადმი:
გზას გაუდექი, შვილო, რაკი კეთილი გარჯით კეთილდღეობის ნაყოფს იმკის გვიანი მცოდნეცო!..
თუმც ეს „გვიანი მცოდნობა“ ტანჯვისთვის განწირულიყო…
დეიანირას სულსწრაფობას უნდა დაეტრიალებინა ტრაგედია – მისიც და მისი უძლეველი მეუღლისაც.
გონება კი უნდა განათებოდა, მაგრამ გვიან, როცა უბედურებას აღარაფერი ეშველებოდა.
და დეიანირას ტრაგედიის უმთავრეს მიზეზად მისივე გონებრივი ინერტულობა რომ იქცეოდა, ამიტომაც ამსგავსებდნენ „ტრაქისელ ქალებს“ და „ოდიპოს მეფეს“. და მთარგმნელი ამ მსგავსებაში დაინახავდა მიზეზს, რომ ამ ორ დრამატურგიულ ქმნილებას გვერდი-გვერდ განიხილავდნენ და „ოიდიპოს მეფის“ ბრწყინვალების ფონზე „ტრაქისელ ქალებს“ იწუნებდნენ.
რა გასაკვირია მთარგმნელი მიმხრობდა იმ მკვლევართა შეხედულება-შეფასებას, ამ პიესას სოფოკლეს საუკეთესო ტრაგედიათა შორის რომ იხსენიებდნენ; და წარმატებით შეეცდებოდა, ეს შეფასება დაედასტურებინა „ტრაქისელი ქალების“ ქართული ორეულის შთამბეჭდაობითაც.
რაოდენ შემძვრელია თუნდ ის პასაჟი, როდესაც ჰერაკლე, აწ უკვე უღონოქმნილი და სასიკვდილოდ გადადებული, თავის გმირობებს იხსენებს:
…საყვარელო ჩემო მკლავებო,
როგორ ზეობდით თქვენი ძალით, ოდეს შეიპყრეთ
ნემეას მკვიდრი ლომი, მწყემსთა საზარი რისხვა,
ცხოველი, შეუპოვარი და ხელშეუხები;
თქვენი უშრეტი ღონით ლერნეს ჰიდრა დაამხეთ;
ველური, ორბუნებოვანი, ძალმზვაობარი
და უწესობით მოყოყოჩე ცხენკაცთა ურდოც;
პირუტყვი ერიმანთოსული; სამთავიანი
ქოფაკი უფალ ჰადესისა, უსაშინლესი
ექიდნას შვილი, დაამარცხეთ მიწის ქვემორე;
დრაკონიც, მცველი ოქროს ვაშლთა, მყოფი სამყაროს
უშორეს კიდედ. შემიგრძნია სხვა მირიადი
გმირობის გემოც. ჯილდო ჩემს ხელს ამკობდა მუდამ!
სოფოკლეს ტრაგედიების უმრავლესობა სოლონისეული სიბრძნით რომ ბოლოვდება: მხოლოდ ადამიანის გარდაცვალების შემდგომ შეიძლება იმის განსაზღვრა, არის თუ არა იგი ნეტარიო, – გიორგი კახიშვილი „ტრაქისელ ქალებსაც“ ამ წრეში მოაქცევდა:
სწორედ სოლონისეული სიბრძნით იწყება და ქალივით აქვითინებული ღმერთკაცის უკანასკნელ გზაზე წაბრძანებით სრულდება. სნეულებისაგან გატანჯული ძლევამოსილი გმირის მოთქმის აღწერით სოფოკლე კვლავდაკვლავ გაეხმიანა საყვარელ სიბრძნეს, ხოლო მთლიანობაში „ტრაქისელი ქალების“ სახით შექმნა „გვიანი მცოდნისა“ და, შეიძლება ითქვას, უდანაშაულო დამნაშავის ტრაგედიაო.
კი მაგრამ… ჰერაკლეს აპოთეოზი ტრაგედიაში რომ არ აღწერილიყო?
მთარგმნელი ამ გარემოებასაც გაითვალისწინებდა და ამგვარ ახსნას მოუძებნიდა:
„ტრაქისელი ქალების“ მიერ გამოწვეული კათარზისის ერთ-ერთი შედეგი უთუოდ იქნებოდა სოლონისეული სიბრძნის გახსენებაო.
ისე ესეც რა ჰერაკლეს ბედი უნდა ყოფილიყო:
საგმირო ეპოსს რომ ვერც ეღირსებოდა და ისევ სოფოკლე თუ შეიფარებდა თუნდ უკურნებელი სენისაგან დაჯაბნილსა და განწირულს, მაგრამ კომიკურ შტრიხებს ხომ მაინც აარიდებდა და აპოთეოზისაკენაც გაუხსნიდა გზასავალს…
