სამყარო ვირტუალურ უდაბნოდ იქცა და დრომაც გადმოხეთქა ქვიშის საათის ჭურჭლიდან. აღარაფერი აკავებს მას – არც სივრცე, არც საზრისი. დაძაბულ მარათონშია, ადამიანიც კი უკან ჩამოიტოვა. ზოგჯერ დაეჭვდები – არსებობს კი ის საერთოდ? ხომ არ გაქრა?
დრო. საზრისით და სინათლით სავსე.
ხოლო ის, რაც დროისგან დარჩა, მეხსიერებაა – მისი მდუღარე ანაბეჭდი, მისი ჩრდილი, ჩვენს სიზმრებზე დაშვებული, წყარო ჩვენი მწყურვალებისა…
რაც უფრო მძაფრია ეს სიზმრები, მით უფრო მტკივნეულია სიცხადე. ტკივილი კი, როგორც არასდროს, დღეს გადარჩენას ნიშნავს.
ალბათ, ესეც იყო ერთ-ერთი მოტივაცია რეჟისორ გიორგი სიხარულიძისთვის, სტუდენტებთან დაედგა ვაჟა-ფშაველას „სტუმარ-მასპინძელი“(დამდგმელი რეჟისორი – გიორგი სიხარულიძე, რეჟისორი – თიკო კორძაძე), ეს უძნელესი და უღრმესი პოემა არამხოლოდ ქართულ, არამედ მსოფლიო ლიტერატურაში. ზოგადად, ტკივილი გიორგი სიხარულიძის შემოქმედების უმთავრესი ინსპირაციაა. ტკივილი, არამხოლოდ როგორც თვითმიზნური მდგომარეობა, არამედ როგორც კვლევის ობიექტი, უკიდურესი „დაჩრდილვა“ იმისათვის, რათა საბოლოოდ იშვას სინათლე. გიორგი სიხარულიძის სპექტაკლებში ეს ტკივილი თანაბრად ეროვნული და კოსმოპოლიტურია, მშობლიური და საზოგადოა. მას აქვს ფესვები და სიმაღლე. ტკივილი დაკარგული სამოთხის, წონასწორობის, ჰარმონიის, წესრიგის გამო, ტკივილი დაკარგული სიყვარულის გამო, დაკარგული სიცოცხლის და რაც მთავარია, დაკარგული სიკვდილის გამოც!..
დრამის ფაკულტეტის მესამე კურსის სტუდენტებმა ვაჟა-ფშაველას კონგენიალური სამყარო დაბადეს და იცხოვრეს სცენაზე. პრემიერა ივნისის დასაწყისში, თეატრისა და კინოს უნივერსიტეტში, დიმიტრი ალექსიძის სახელობის სცენაზე შედგა. მაყურებლის ოვაცია დიდხანს არ წყდებოდა. მეც გულამომჯდარი წამოვედი შინ. დიდხანს რეკავდა ცნობიერების სიღრმეში მისი ექოები.
რა იყო ეს? დარბაზში შესვლისთანავე ვიგრძენი, რომ რაღაც ახალი და მნიშვნელოვანი უნდა მენახა და შემეგრძნო. სცენოგრაფიის კამერტონი (მხატვარი თეო კუხიანიძე) – მრგვალი მაგიდა გაეროს სხდომათა დარბაზში, სხვადასხვა ქვეყნის დროშებით. მაგიდის ზედა სივრცეში კი რამდენიმე მწკრივად გაშლილი აუდიტორია, რომელიც სპექტაკლის მსვლელობისას ხან ქოროს და ხანაც ნაფიც მსაჯულთა როლს ასრულებს.
გაეროს დარბაზი მზადაა, განიხილოს შორეულ კავკასიაში მომხდარი უჩვეულო ამბავი სტუმარ-მასპინძლობისა. რეჟისორის მიერ შემოთავაზებული ეს ფორმა უკვე დაძაბული რეფლექსიისთვის განგაწყობს – როგორ კითხულობს ვაჟა-ფშაველას პოემას თანამედროვე ცივილიზებული სამყარო? რა „მესიჯებია“ დღევანდელი საზოგადოებისთვის „სტუმარ-მასპინძელში“ დასმული საკითხები? უფრო საინფორმაციო/მეინსტრიმულ ენაზე რომ ვთქვათ, რამდენად აქვს პოტენციალი ზვიადაურის და ჯოყოლას პოზიციებს, ინტეგრირდნენ თანამედროვე სამოქალაქო ნარატივში?
ხოლო ვიდრე ამ კითხვების/ფიქრების ნისლი ჩამოდგებოდეს, მაყურებელმა ჯერ უჩვეულო პროლოგი უნდა იხილოს (ეპიკური კანონიკა – პროლოგი და ეპილოგი) – გაეროს მრგვალი მაგიდის წინ „გამოცხადებული“ უცხო (დმანისის თეატრის მსახიობი დათო ჩოგოვაძე), რომელიც ვაჟას სამყაროს მითოსურ გმირთა კრებითი არქეტიპული სახეა. ის კავკასიურ ნაგაზსაც მოგვაგონებს და მითოსურ გრიფონსაც, სპექტაკლის კულმინაციურ მომენტში პირზე დუჟმომდგარი რომ გაწვება მაგიდის წინ და გახელებული ბრაზით აფრქვევს ტკივილის ლორწოს… ეს გმირი სპექტაკლის მნიშვნელოვანი სახეა, მისი ღონიერი რეფრენია, ერთგვარი სკულპტურული ფასილიტატორია, რომელსაც მაყურებლის ემოცია სულ უფრო მეტად შეჰყავს არქაულ/არქეტიპულ სიღრმეში. იქ, სადაც მხოლოდ ხსოვნის სიზმრები და მაცოცხლებელი ტკივილებია… დათო ჩოგოვაძის გმირი სულ სამჯერ გამოდის, აქედან ორი სცენა(პროლოგი და ეპილოგი) – კავკასიური ნაგაზის ეტიუდია; ნაგაზი იმ ამბის კართან გაყურსულა, გაეროს მრგვალ მაგიდაზე რომ უნდა გაირჩეს. სრულ სიჩუმეში ისმის მისი ღრენა, რომელიც თანდათან მატულობს და მაყურებელს ამ უცხო ამბის მოსასმენად აღიზიანებს…
მრგვალ მაგიდასთან შეკრებილი „ბიუროკრატები“ სხვადასხვა ენაზე იწყებენ „სტუმარ-მასპინძლის“ წაკითხვას – ინგლისურად, ფრანგულად, გერმანულად, თურქულად, ჩინურად. მათ მშვიდ და ცოტათი ინდიფერენტულ ემოციაში მკაფიოდ იკითხება – ესაა ამბავი, რომელიც მათთვის ოდნავ ეგზოტიკაცაა, შეიძლება ცოტა გასართობიც, ძნელად დასაჯერებელი, უტრირებული. თუმცა, რადგანაც მათი თავშეყრის ადგილი მსოფლიოს ერებზე ზრუნვის ადგილია, ისინიც ვალდებულად მიიჩნევენ თავს, ბოლომდე მოისმინონ და…
მომეჩვენა, რომ რეჟისორმა ღიად დატოვა ეს ნაწილი – მოქმედება კი გაეროს სხდომათა დარბაზში ხდება, მაგრამ რა ფუნქცია აქვთ სხდომის მონაწილეებს, გარდა იმისა, რომ ბოლომდე წაიკითხონ/მოისმინონ ეს ამბავი? ცხადია, შეფასება, ხოლო თუ შორსაც წავალთ – ერთგვარი მართლმსაჯულებაც – ახლა უკვე ადამიანის უფლებათა თანამედროვე საერთაშორისო კონვენციებით. თუმცა მსაჯულნი არა ისინი, არამედ არქაული ქორო ხდება, რომელიც ისევ ვაჟა-ფშაველას სამყაროდანაა ამოზრდილი. რადგან ეს თავად ვაჟას სამყაროს მთლიანობის და სრულყოფილების ნიშანია – თვითონ შექმნას თემიც და პიროვნებაც, მსაჯულიც და განსასჯელიც, შექმნას ერთი კაცის (უნიკალურის, ღვთის ხატის) სამყაროც და კაცობრიული ფრესკაც – განკითხვის დღის სულისკვეთებით. გიორგი სიხარულიძის სპექტაკლში ეს მკაფიო „დედნისეული“ ნიშანიც დაცულია – გაეროს მრგვალ მაგიდას თავზე „თემი“ დაჰყურებს, ეთნოგრაფიულ-მითოსური ქორო, რომელიც თავისი წესებით/კანონებით განსჯის, შესაბამისად, გაეროს აუდიტორიას ისღა დარჩენია, მთხრობლის ფუნქცია შეითავსოს, მოისმინოს და გაოცდეს (იქნებ გაბრაზდეს კიდეც?!) ამბით, რომელიც თავისი მასშტაბით უანალოგოა.
საოცრად შთამბეჭდავია სპექტაკლის მთავარი სამება – ჯოყოლა (პაპუნა ირემაძე), ზვიადაური (გიგა აბულაძე) და აღაზა (ანუკი შარია, ელენე ქურთიშვილი). შავი სამოსის მიუხედავად (ყველა მსახიობი შავებშია ჩაცმული, შავი ფერი სპექტაკლის დომინანტია), მათი გამომსახველობის პალიტრა მაინც მკაფიოდ მრავალფეროვანია. ზოგჯერ ისიც მეჩვენებოდა, რომ აღაზას ლურჯი თვალები აქვს, ზვიადაური კი მანათობელ ენერგიას აფრქვევს და ძლივსშესამჩნევი ღიმილით ირგვლივ გამეფებულ სიბნელეს ანაპრალებს.
კავკასიონის კარდიოგრამას ემთხვევა მსახიობთა ემოციის ტეხილები – მათი ბრაზისა და შფოთის, დაძაბულობის და სიყვარულის ვიბრაციები. თვალშისაცემია მათი გუნდური ოსტატობა – სამეტყველო და პლასტიკური ნიუანსები. დროის სიმდოვრეს მარცვლავს მუსას (ნიკა ჯაფარიძე) ქარვის კრიალოსანი, ძუნწი და პირქუში პლასტიკით, ზუსტად დაჭერილი მთის უტყვი და ჩახვეული ნაღველით, მოსახდენის მიმართ საბედისწერო გაყუჩებით ის ამ გმირის იკონურ სახეს ქმნის.
ერთმანეთს ოსტატურად ენაცვლება ქისტეთისა და ხევსურეთის ეპიზოდები – ეთნოგრაფიული დეტალით, მუსიკით (მუსიკალური გაფორმება – გიორგი სიხარულიძე, ანი მურღულია, ლანა გუნაშაშვილი). საერთოდაც, მუსიკა ამ სპექტაკლში ისეთივე პერსონაჟია, როგორიც ყველა დანარჩენი – ქისტური და ხევსურული მელოდიები, ნანები, ნატირლები, კავკასიური ფოლკლორის სურნელი, მთათა და კლდეთა მწვერვალებზე მოწყვეტილი ბგერის ღონიერება, სიჩუმეც კი – საოცრად მეტყველი, დარდითა და სინათლით სავსე! ეს „სტუმარ-მასპინძლის“ სამყაროა, მესამე კურსელი სტუდენტების (გამორჩეულია ნინა ყიფშიძის ნატირალი)ვოკალური ტალანტებით შექმნილი.
ამ ანსამბლურ კოსმოგონიაში მაყურებელიც თავიდან „კითხულობს“ სტუმარ-მასპინძელს. მიუხედავად იმისა, რომ მისი ფაბულის ცოდნის პრეტენზია, შესაძლოა, ყველა ქართველს აქვს, აქ, ამ სპექტაკლში, რეჟისორი ნაცნობ აქცენტებთან ერთად დაძაბულობის ახალ კერებსაც აჩენს – რატომ იცრუა ჯოყოლასთან ზვიადაურმა, ვინაობა არ გაუმხილა, ამ ტყუილმა კი საბოლოოდ, ორივე იმსხვერპლა? ქისტისა და ხევსურის ურთიერთობაში ვაჟასეული აქცენტი სხვაგანაა – უფრო მაღალ, ზოგად-ადამიანურ რეგისტრში, იქ სადაც სტუმრისა და მასპინძლის ღვთაებრივი წესი წყდება; თუმცა თეატრი/სცენა ის სივრცეა, სადაც ყოველი პერსონაჟის/მოვლენის მოტივაცია უფრო დიდი ეჭვიდან იწყება, სადაც ჯერ ლოგიკის წესია და მერე იდეის… გიორგი სიხარულიძის სცენურ ვერსიაში ეს „თეატრალური თავისუფლება“ აშკარად იგრძნობა – ზვიადაურის შეპყრობის შემდეგ, სტუმრის ვინაობას რომ გაიგებს, ჯოყოლა მას იმ მომენტს გაახსენებს, პირველად რომ გაეცნო („ნუნუა მქვია, ძმობილო…“)… ჯოყოლას გაკვირვებულ, აღელვებულ შეკითხვაში მისი იმედგაცრუებაც იკითხება, მისი ეჭვიც და ტკივილიც, სტუმრისგან ტყუილის ვერმიღებით გამოწვეული. მის ნაღვლიან ღიმილში ჩანს უკიდურესი სიმწარე და სიბრალული, უპირველესად კი, არა საკუთარი მოტყუებული თავის, არამედ ძმურად მიღებული სტუმრის მიმართ… ასე მხოლოდ დიდი სიყვარულის გამო მწარდებიან, იმ სულიერი ტკივილის გამო მწარდებიან, რომელიც ვაჟკაცობის, რაინდობის, გნებავთ – კაიყმობის მწვერვალს შეძრავს ეჭვის ნაპრალით.
საგანგებოდაა აქცენტირებული ასევე აღაზას პერსონაჟი. მისი ურთიერთობა ქმართან და სტუმართან. აღაზას გმირი არამხოლოდ ქართულ, მსოფლიო ლიტერატურაშიც გამორჩეულია, უპირველესად, სწორედ ამ მრავალაზროვანი იდუმალებით, სიყვარულის სიმაღლით, იმ აუხსნელი ცეცხლით, რომლითაც ის უცხო კაცს (იმის შემდეგაც კი, რაც გაიგო, რომ ზვიადაური მისი მაზლის მკვლელია!) დასტირის. ამ ამბავს თანამედროვე ადამიანი ალბათ ბოლომდე ვერც ჩასწვდება, ისევე, როგორც დღეს უკვე ძნელად გასაგებია (ან სულაც გაუგებარი) სწორფრობის ტრადიცია – ეს საკრალურ-მისტიკური, ამაღლებული და ღვთაებრივი ლტოლვის წესი, მთაში დაუნჯებული. ვინ არის აღაზა თანამედროვე მკითხველისათვის? ლატენტური მოღალატე, ქმრისგან ვერდაკმაყოფილებული ქალი, რომელიც საკუთარ სახლში უცხო კაცის სტუმრობის ცდუნებასაც კი ვერ უძლებს, თუ ქმარივით მეამბოხე, მასავით გარიყული საერთო ტრადიციიდან, საკუთარი ეგოს და ვნებების მსხვერპლი?.. აღაზას და ჯოყოლას სცენები განსაკუთრებული სინატიფითაა შექმნილი – მსახიობების ზუსტი ემოციები, შეკავებული ცრემლი და ჯავრი საბედისწერო ბეწვის ხიდზე გაატარებს უმთავრეს სათქმელს – აღაზა ამ ფრესკულ სამებაში სიყვარულის სიმბოლოა, ხოლო პავლე მოციქულის სიტყვებით თუ ვიტყვით – „ცათა და ანგელოზთა ენებზეც რომ ვმეტყველებდე, სიყვარული თუ არა მაქვს, მხოლოდ რვალი ვარ მოჟღრიალე, მხოლოდ წკრიალა წინწილი… ჯერჯერობით ეს სამია – სარწმუნოება, სასოება და სიყვარული. ხოლო ამათში უმეტესი სიყვარულია…“
აი, ამ სიყვარულის განსახიერებაა აღაზა – სტუმარში ვაჟკაცის შემცნობი და მისი დამტირებელი. ქმრისგან ამ გლოვაზე კურთხევამიღებული, ქმრის თანამოაზრე, მისი მარადიული სატრფო და მეგობარი…
ამ საკრალური პლასტების პარადოქსად კი ისევ თხრობის თანამედროვე შრე რჩება – გაეროს მრგვალი მაგიდის საინფორმაციო სწორხაზოვნება. ყოველი „ჩაღრმავების“ შემდეგ ისევ მაგიდის ზედაპირზე ვბრუნდებით, ზოგჯერ კი ის მუსიკალური ზარდახშის სარკისებრ ზედაპირსაც მოგვაგონებს, რომელზეც თავდავიწყებით ტრიალებს ხოლმე შუშის ბალერინა და ჯადოსნური ხმებით, მტანჯველი რუტინიდან ზღაპრულ ილუზიაში გვიტყუებს… სპექტაკლში, შუშის ბალერინას ადგილს ზვიადაურის, ჯოყოლას და აღაზას სამება იკავებს – სწორედ მათ ნატიფ გამოსახულებებს შესცქერიან მაგიდის გარშემო შემომსხდარი ბიუროკრატები, სავსენი ამაყი სიხარულით, რომ ამ გამოსახულებებს სიცოცხლეს თავიანთივე პროვოცირებული პროცესით ანიჭებენ. განსაკუთრებით ირონიზირებულია მათი დამკვირვებლობა მაშინ, როცა პოემაში ხევსურთა და ქისტთა ომის ეპიზოდია – ამ დროს, მრგვალი მაგიდა ლანჩის დროს გამოაცხადებს, კავკასიის მთებში ატეხილი ბრძოლის ამბავი კი დანა-ჩანგლის მოკრძალებული წკრიალის ფონზე ხდება.
სპექტაკლის ეპილოგში კვლავ გამოჩნდება თმაწვერგათეთრებული ნაგაზი, ანაც მითოსური გრიფონი, ან სულაც – უდაბნოში მოხეტიალე ბებერი ლომი, რომელსაც ყველაფერი უნახავს სამყაროში, წარღვნაც და ბედნიერებაც, ჯვარცმაც და აღდგომაც, რომელსაც არაფერი დარჩენია გარდა იმისა, რომ უერთგულოს სიცოცხლეს – ამ ტანჯვითა და სიბობოქრით სავსე საიდუმლოს, ამ სიკვდილითა და სისხლით დატენილ ვნებას…
უერთგულოს, დაიცვას, იყეფოს – რათა საუკუნეებს გადმოსწვდეს მისი ხმა, დროთა უდაბნოში გამოაღწიოს, მირაჟების და ილუზიების, ცხედრებისა და ქიმერების ტყეებს გამოსცდეს და ადამიანში, დღეს – აქ და ახლა – ისევ გააღვიძოს სიცოცხლის წყურვილი.
გააღვიძოს სიზმარი სტუმარმასპინძლობისა, ღვთაებრივი წესით შეკრულისა და „დაბეჭდულისა“.
გააღვიძოს ტკივილი – ჩვენი გადამრჩენელი.
Ninia Sadghobelashvili – For an awakening of pain
The letter talks about director Giorgi Sikharulidze’s play – Vazha-Pshavela’s “Host and Guest”, which was staged at the Drama Faculty of the University of Theater and Cinema of Georgia. According to the author, the story presented in the play cannot fit in time. Not even in space – it is beyond these concepts and it is buried at the bottom of memory. Eras are changing, values are shaking, vision horizons are cracking, but man still experiences a divine thirst, and this thirst is made severe by the dreams of memory.
