„უსასტიკესი თვეა აპრილი –
იასამანს შობს მკვდარი მიწიდან.
ხსოვნათა, სურვილთა ნაზავი მახვილი
დაღვრემილ ფესვებზე იფრქვევა წვიმიდან“.
ტომას ელიოტი
მეც იმ აზრზე ვარ, რომ ბედი არჩევითობის შედეგია და არა – შემთხვევითობის.
არაერთხელ დავრწმუნდი ამაში.
არც როსტომ ჩხეიძის ავტორობით შექმნილ რეზო ჭეიშვილის ცხოვრების ქრონიკებს შემოუღია ჩვენი სახლის კარი რამდენიმე დღის წინ შემთხვევით, ალბათ.
შემოაღო და სიზმარშიც გამომეცხადა იმავე საღამოს.
არადა, პირადადაც გავიცანი სადღაც 23 წლისამ.
პირველი და შეურყვნელ-შეუცვლელი შთაბეჭდილება ასეთი იყო – უხიაგი ბერიკაცი…
მაგრამ შემთხვევითობა ხომ არ არსებობს? ჰოდა, ისევ დაბრუნდა ჩემთან ამდენი წლის შემდეგ ეს უხიაგი, რომ ხელახლა გადამეხედა. დამენახა. შემეხედა და უხიაგადვე შემეფასებინა მისი სიზმარ-ცხადი.
***
ამერიკელებს ერთი ასეთი ავტორიც ჰყავდათ – რობერტ ჰაინლაინი; „ბედნიერები დღიურებს არ წერენ; ბედნიერები ცხოვრობენო“ – წერდა. საეჭვო აზრი კია, მაგრამ, ვგონებ, სიმართლისგანაც არ არის შორს… არც რეზო ჭეიშვილის დღიურებშია ბედნიერი კაცის ცხოვრება… დაღლილი და ცოტა არ იყოს, გაბრაზებული უფრო ჩანს იგი…
დასაღლელისა და გასაბრაზებლის მეტი კი ან მაშინ რა იყო და ან – ახლა…
გაზაფხული
„უსასტიკეს“ აპრილის თვეში, 24-ში, ზუსტად 90 წლის წინ – დაიწყო ერთ სიძველისგან გამოფიტულ ქალაქში ლურჯი ფრინველის მოგზაურობა დედამიწაზე…
არადა, ელიოტისეული იასამანი სულაც არ უყვარდათ მაშინ იმ ქალაქში და მკვდარი მიწიდან თავწამოწეულებს თითქმის მუდამ ძირში ჩეხდნენ.
ეს მაშინ, თორემ ახლა გაზაფხულსა და აპრილს მოჰყვებიან და რიონის ნაპირებს იმ სუნით ავსებენ, ასე რომ სძაგდათ, რატომღაც, ამ ქალაქის საბჭოურ ან, იქნებ, ცარისტულ წარსულშიც.
არის ამაშიც ლოგიკა – კარიესიანი უზარმაზარი ქვებით სავსე ქალაქს მუხები უფრო შეეფერება, ალბათ; მაგრამ იასამანი რისი იასამანია, რაც უნდა ჩეხო, რომ ვერ გაუძლოს.
მკვდარი მიწიდან დაბადებულები რაღაცით მუდამ ჰგვანან იასამნებს და „ჩეხასაც“ უძლებენ მეტ-ნაკლებად.
არც რეზო ჭეიშვილი იყო გამონაკლისი…
თან ერთი უცნაური თვისებაც დაჰყვა – მთელი ცხოვრება აგროვებდა ქუჩა-ქუჩა, ქალაქ-ქალაქ, სოფელ-სოფელ, მდინარეების, ზღვების, ოკეანეების სანაპიროებზე სხვადასხვა ფორმის, ფერის, სიმძიმის ქვებს… მერე გამოღრღნილ ფიგურებს ერთმანეთზე აწყობდა. ალაგებდა. შლიდა და ისევ თავიდან იწყებდა.
ყველგან ქვა იყო მის ირგვლივ. თითქოს საკუთარ ყორღნებს იშენებდა მუდამ; საკუთარ საზღვრებს ავლებდა და აწესებდა. იმ ზღვარს მის გარეშე ვერც გაარღვევდი და ვერც – დატოვებდი ვერასდროს.
კაცმა არ იცის, როდის იწყება ან როდის მთავრდება გაზაფხული. როდის ენაცვლება ერთმანეთს „ჟამი ქვათა მიმოფანტვისა და ჟამი მათი შეგროვებისა“…
როდის იწყებს ცოდვების შესანდობლად ადამიანი საკუთარი მხრებით ქვათა თრევას…
კიმ კიმ დუკის ფილმის („გაზაფხული. ზაფხული. შემოდგომა, ზამთარი. და ისევ გაზაფხული“) გმირი – პატარა ბიჭი – სულშეძრული თავისი პირველი, ბავშვური ცოდვით, ქვას ზურგზე იკიდებს და თავისი სიზიფეს გზას მიუყვება…
ასეთი გზა ყველა ადამიანის ასავლელია, ალბათ, მაგრამ არასდროს ვიცით, როდის და სად დაიწყება (წამოგვეწევა) იგი.
იქნებ, უსასტიკეს აპრილში დაბადებული ბიჭი „სიზიფეს“ აღმართს იმ დღეს დაადგა, როცა პირველად გადააწყდა ჟამს „ჯვართა მიმოფანტვისა“ – სკოლის ფანჯრიდან შეამჩნია კაცი, მაიმუნივით რომ მიხტუნავდა ეკლესიის გუმბათისკენ. მერე სხარტად გადაჭრა ჯვარიც გამაიმუნებულმა და რამდენიმე წამში ის საშინელი ხმა გაისმა, არასდროს რომ აღარ ამოვიდოდა მეხსიერებიდან. არასდროს გაიქლიქებოდა დროში. ჯვრის ნამსხვრევები, ალბათ, დიდხანს, ძალიან დიდხანს იფანტებოდა სივრცეში.
ვერაფრით უშველა თვალებგაფართოებულმა ბიჭმა მაშინ ღმერთს, რომელიც უღვთოდ იყო ადამიანისგან დასჯილი და მიტოვებული.
იქნებ, ცრემლებიც გადაყლაპა ჩუმად და იქნებ, სწორედ იმ წამს იქცა ქვათა შემგროვებლად.
ან იქნებ, მაშინაც აიარა სიზიფეს აღმართი, როცა სიცხისგან გათანგულმა და ორ განზომილებას შორის დატანჯულმა პატარა ბიჭმა პირველად ნახა სიზმარ-ცხადში თავისი შიმშილისგან გარდაცვლილი თანაკლასელი გეგელიძე, რომელიც გაზრდილი და დადინჯებული მოეჩვენა.
იქნებ, ქვა მაშინაც წამოიკიდა მხრებზე, გეგელიძემ რომ უთხრა – „იმიტომ კი არ მიჭამდა ჩემი ძმა საჭმელს, რომ არ ვუყვარდი. ძალიან ვუყვარდი, მაგრამ ჭამა უნდოდა. ჩვენ ორში ერთ-ერთს უნდა გვეცოცხლა, მეტის საშუალება არ იყო იმ დროსო“…
ალბათ, გეგელიძემ ასწავლა იმ სიზმარში, რომ სიყვარული ბევრს არაფერს ნიშნავს. რომ ერთის გადარჩენას მეორე ეწირება მუდამ და ადამიანით შეშინებულმა კიდევ უფრო მძიმე ქვა მოიკიდა ზურგზე; მოიკიდა, რომ გეგელიძის ძმასა და ღმერთის „მხერხავებს“ არასდროს დამსგავსებოდა…
არადა, ამბობენ, გაზაფხული კარგი დროაო…
სულაც არა! ელიოტისა არ იყოს, „აქ არ არის თვალები, აქ თვალებს ვერავის უპოვი“.
ჰოდა, არასდროს იცი, რას დაინახავ სასტიკ გაზაფხულზე ფანჯრიდან ამ დაშრეტილი თვალებით ან ვისი აფორიაქებული სული მოგაკითხავს სიზმრად განთიადისას…
ლურჯი ფრინველიც ხომ იმ სიზმარში მოვიდა პირველად; იქნებ, სწორედ გეგელიძემ მოიყვანა; მოიყვანა, რომ პატარა ბიჭი გადაერჩინა ადამიანებისა და საკუთარი თავისგან.
თუმცა, გაზაფხულს მაინც ჰქონდა თავისი ფასი – ქუთაისის ვიწრო ქუჩები. გზა სკოლისკენ და გზა სკოლიდან. დამპალი მწვანე ფერის პალტო. მუდამ დაბრეცილი ფეხსაცმელები. დაგლეჯილი ბურთი. სოფელი ბუყნური, სადაც ნობელების გამოგონილი დინამიტი იყო „ძირითადი საბრძოლო, საწარმოო, სამეურნეო თუ გასართობი იარაღი“ და თითებდაწყვეტილი მამაკაცებით იწონებდა თავს… იმ გაზაფხულის ნაწილი იყო დაწყებითების მასწავლებელი ციური დონაძეც, სიცოცხლის ბოლომდე რომ მისალოც ბარათებს უგზავნიდა თავის მოსწავლეს (ასეთი დაწყებითების მასწავლებლებიც მხოლოდ ქუთაისში იბადებიან, მგონი. ჩემს უჯრაშიც ინახება დაწყებითების მასწავლებლის – ლოლა მიქაუტიძის ის შეყვითლებული ბარათები, თითებს რომ მწვავს დღემდე სითბოსგან)… გაზაფხულისას იქცა ბიჭი „მეკლდეურად“ და მაშინ „გაიცნო“ პირველად ლურჯი ფრინველიც, ყოველი საფრთხისას რომ ჩნდებოდა ცაში – „დღემდე ხან ცხადში, ხან სიზმარში ვხედავ მზის ლაჟვარდში შეფრთქიალებულ ლურჯ ფრინველს, მიწაზე დაცემულ შავ ჩრდილს, ყორღანიდან გათავისუფლებული სულივით რომ დაჰფარფატებს გორის გლუვ ზედაპირსო“ – მერე წერდა…
ყველაფერი იქ დარჩა, ლურჯი ფრინველის გარდა… მხოლოდ ის წამოჰყვა გაზაფხულიდან ზაფხულში და ზაფხულიდან შემოდგომასა და ზამთარში… ბოლომდე ზიდა ბიჭის დროები და ყველა მოგზაურობაში გაჰყვა თან…
ზაფხული
უცნაური ბედის კაცი შეიქნა რეზო ჭეიშვილი – არც თავად უყვარდა აჩქარება და არც ცხოვრება აჩქარებდა არასდროს რატომღაც.
სკოლაშიც გვიან შევიდა და – უნივერსიტეტშიც.
მერე წერდა, კიდევ კარგი, სკოლიდან პირდაპირ უნივერსიტეტში რომ ვერ ვდურთე თავიო; ბედისწერამ გადაარჩინა რეჟისორობასა და ფილოსოფოსობასაც.
ასეც სჯობდა, ალბათ.
მაინც და მაინც ფილოლოგიური უნდა დაემთავრებინა თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში; მაინც და მაინც ყველაზე უხიაგი კრიტიკოსის – ბესო ჟღენტის ხელში უნდა ჩავარდნილიყო სტუდენტობის პერიოდში მისი პირველი მოთხრობები და პირდაპირ ქაღალდის „ნალბანდობა“ დაბედებოდა – ჯერ „პირველ სხივსა“ და მერე – „ცისკარში“.
არ იყო ადვილი გადასატანი ზაფხულის დასაწყისი თბილისში – საკმაოდ ცივსა და რთულ ქალაქში, რომელიც სულ არ ჰგავდა რეზო ჭეიშვილის ქალაქს… უამრავი ადამიანი ენატრებოდა იქ. ერთი კი – განსაკუთრებით.
სხვათა შორის, ის კაცი მეც მახსოვს – უშნოდ და შემაშფოთებლად გაწეწილი თეთრი თმა ჰქონდა; ცოტა ირონიული და ეშმაკური ღიმილი დასთამაშებდა სახეზე, შეყვარებულ დინოზავრებსა და მათ პატარა შვილზე რომ გვიყვებოდა თავის გამოგონილ ზღაპრებს საბჭოთა ბავშვებს; თან ხაზგასმით გვიმტკიცებდა, დედალი დინოზავრი კოჭლი იყო, ან უფრო ზუსტად – წაუკოჭლებდაო. ჩემი კლასები ბიჭები გულით წუხდნენ, „აგი“ კოჭლი ქალი რამ მოაყვანინა ცოლად, პატივცემულოო (ასეთი მიმართვა იციან იქ!) და უცნაური კაციც ქირქილით იჩეჩდა მხრებს.
რამდენჯერმე გადაიკვეთა ჩვენი გზები; არ ვიცი, სათაფლიის დაზეპირებული სტალაქტიტ-სტალაგმიტების სანახავად უფრო დავდიოდი თეთრამიწას გორაზე, თუ უფრო იმ კაცის, პეტრე ჭაბუკიანი რომ ერქვა. რეზო ჭეიშვილის დღიურებსა და მოთხრობებშიც არაერთხელ გაიელვა მისმა გაწეწილმა თმებმა. ისიც გაიხსენა, პეტრე ჭაბუკიანი რომ ოთხ ნაწილად ყოფდა კაცობრიობის განვლილ გზას – პრეისტორიული; ჩვენს წელთაღრიცხვამდელი, ჩვენი წელთაღრიცხვით და „ამგენის“ (ბოლშევიკების) მოსვლის (თუ მოთრევის) შემდეგ.
ქუთაისის მთელი ხიბლიც ამაშია, ალბათ, და ამიტომაც ითვლება (უფრო სწორედ, ქუთაისელებს მიგვაჩნია), რომ კაცობრიობას ჭიპი ზუსტად რიონის პირას აქვს „მოჭრილი“ და თავის თავში ოთხივე ეპოქას აერთიანებს – „ამგენის“ ჩათვლით…
„ამგენმა“ არაერთხელ გადაკვეთეს უსიამოდ რეზო ჭეიშვილის „ყორღნებიც“. არაერთხელ არ ჩათვალეს მისალმების ღირსადაც კი ენამწარე კაცი. ეს დეტალი არასდროს ეპარებოდა რეზო ჭეიშვილს. ან რას გამოაპარებდით? ქუთაისში ჰქონდა მასაც მოჭრილი ჭიპი. მერე დღიურებში იწერდა ამ ფაქტებს დანანებით. განსაკუთრებით შევარდნაძეს არ სწყალობდა (და ისიც არ რჩებოდა ვალში). „ღმერთო, როგორ მძულს ის კაციო“, – ესეც მიუწერია დღიურებში და ისე გვარიანადაც მიუწყევლია, სუნთქვას შეგიკრავს კაცს – „არ გაიხაროს მისმა შთამომავლობამ, მისმა ძირმა და ნაშიერმა. მისი შვილმონაგარის სიკვდილს ვერ ვინატრებ, მაგრამ ძე არ გაჩენილიყოს მის გვარში დღეიდან უკუნითი უკუნისამდეო“…
კიდევ კარგი, არ მიეწია შევარდნაძის ოჯახს მისი კრულვა…
არ იქნებოდა სასიამოვნო, მაინც და მაინც ჭეიშვილს რომ დაჰბრალებოდა შევარდნაძეთა ბორბლის უკუღმა დატრიალება…
1993 წელსაც გადაჰყრია სადღაც პრეზიდენტსა და მისი მეუღლეს მწერალი და არც მაშინ დაუკლია „შხამი“ ფურცლებზე – „ცოლები ქმრების პროვინციულ წარმომავლობაზე მიანიშნებენო“, – ჩაუქირქილია გულში.
თუმცა, გულში გაფიქრებაც ძვირად ჯდებოდა მაშინ – ყველგან აღწევდა ანდროპოვის „ყურები“. რამდენჯერ გატყდა. რამდენჯერ ლამის დანებდა „ამგენს“. რამდენჯერ ჩაიცინა მწარედ ბუღალტრის შვილმა – „მამაჩემი ხარაზი იყო და მე ნალბანდობას რა მრჯიდაო“? ისიც ჩაუწერია დღიურში – „სულ დავანებებ თავს წერას, მაგრამ რა გავაკეთო? რაიმე პროფესია რომ მქონდეს, ერთი წუთითაც არ ვიყოყმანებდი; გადავაგდებდი კალამს და მოვეშვებოდი მწერლობას. მაინც არ ვვარგებულვარ საამისოდ და მაინცო“…
„ამგენს“ ბევრი რამის გაფუჭება შეეძლოთ, თუ თავისიანად არ გთვლიდნენ. რეზო ჭეიშვილს თვლიდნენ და არც – თვლიდნენ. იღებდნენ და არც – იღებდნენ. აჯილდოებდნენ და არც – აჯილდოებდნენ. ენდობოდნენ და არც ენდობოდნენ…
მუდამ გაორებულად უყურებდნენ…
უნდა ვაღიაროთ, არც იმერელი კაცის ეცხო ბევრი არაფერი ჭეიშვილს – ვერც მღეროდა, არც ლაპარაკი უყვარდა და თბილისმა კიდევ უფრო შეაძულა ლაქლაქიცა და მოლაქლაქეებიც. „ხოლო იესო დუმნაო“ – არაერთხელ მიაწერა ფურცლებს; საბჭოთა დედაქალაქში ისწავლა, რომ არც არსებობს სიჩუმეზე კარგი თავდაცვისა და თავდასხმის იარაღი; „ხმას არ ამოვიღებო“ – არაერთხელ დაემუქრა თავს; დიდად არც დიპლომატიით გამოირჩეოდა ურთიერთობებში; ამიტომაც ეშინოდათ მისი იშვიათი, მაგრამ „მყრალი“ სიტყვის.
უსაქმურობა ჯაბნიდა ხშირად, თუმცა მახათი ჭირის დღესავით სძულდა.
მწერალთა თავშეყრის ადგილები – ყრილობები, თათბირები, ღონისძიებები და დროშები მახათზე მეტად აღიზიანებდა. მუდამ გაურბოდა იმ შეხვედრებს, რომელთაც გივი ძნელაძე „მოხვედრას“ ეძახდა… რეზო ჭეიშვილი კი თუ სასიცოცხლოდ აუცილებელი არ იყო, „ემალებოდა“ ამ „საიდუმლო სერობებს“. „ტყუილებში იწყება ჩემი მეხსიერება. ტყუილებით შევდივარ სიბერეში და ნუთუ ტყუილში უნდა დავასრულო სიცოცხლეო?“- წუხდა. ცდილობდა, თვალში ზედმეტად არავის „შესჩხირებოდა“. არავის გახსენებოდა მაინც და მაინც არც ავად და არც – კარგად.
„მართალ ტყუილს“ ეძახდა საბჭოთა კავშირს; თუმცა, მას შემდეგ, რაც სამუდამოდ დასრულდა ეს მართალ-ტყუილი… ტანში ცრიდა მაშინდელთა სიბრიყვესა და – ბრიყვებზე. არადა, ბრიყვები არც მაშინ აკლდა ქართულ მწერლობას.
როგორც ქუთაისში იტყვიან, „გადასარევად“ იყენებდა თავდაცვის იარაღად ნაწილაკს – „ალბათ“…
„ალბათ, კარგი კაცია“…
„ალბათ, ლამაზი ქალიც იყო“…
„ალბათ, ცუდი არ უნდოდა“…
„ალბათ, აქვს ამასაც თავისი მიზეზი“…
„მე ვინ მკითხავს, მაგრამ, ალბათ“…
„იმ კაცის მოღვაწეობაც დასაფასებელია, ალბათ“…
„აქაც მართალია, ალბათ, ქეთო, ირაკლიზე რომ ამბობს, უვარგისი კაციაო“…
ალბათ… ალბათ…
და ეს ერთი ციცქნა ნაწილაკი წარმოუდგენლად სასტიკი და ცინიკური ხდებოდა ერთბაშად.
შემოდგომა
შემოდგომა კიდევ უფრო რთული აღმოჩნდა რეზო ჭეიშვილისთვის. გეგელიძის ძმებით გადაივსო ქართული მწერლობა. გული იმერეთისკენ მიუწევდა; ქუთაისი ენატრებოდა – მისთვის სახლიც რომ იყო და – თავშესაფარიც.
თბილისი ვერასდროს იქცა რეზო ჭეიშვილის სახლად და მით უფრო – თავშესაფრად. ამიტომ გაურბოდა თვალიცა და გულიც დღენიადაგ ლიხს იქეთ. აყვავებული ტყემლების ქუთაისში – ბრიუგესაც რომ მიაგავდა რაღაცით და ლამაზი ქალივით ცოტა მოსაწყენიც იყო შიგა და შიგ. ამ მოწყენილობის დასაძლევად იქცა, ალბათ, ბავშვობის ქალაქი მისთვის „აულაგებელ სუფრად“, რაც ასე ჭირის დღესავით სძულდა აღმოსავლეთ საქართველოში; მწერლებთან ერთად ჭიქის აწევას გაურბოდა; არ იყვნენ მისთვის საიმედო ადამიანები; ვერც იმას გაიგებდი, ვის რა უნდოდა და – რატომ; მტერ-მოყვარეს ძნელად გაარჩევდი ხელოვანთა სუფრასთან. საშიშიც იყო „დამპალი, ბოროტი და ბეტონის შუბლიანი“ ხალხი. ამიტომ სიფხიზლეს მოითხოვდა თბილისური სუფრა. ღმერთმა ნუ ქნას, თავი დაეკარგა; ზედმეტი მოესვა; ზედმეტი ეთქვა. თუ ასეთი მაინც „დაემართებოდა“ ათასში ერთხელ, საკუთარი თავის დანახვა არ უნდოდა კარგა ხანს. იქნებ, გულში ლურჯ ფრინველსაც კი უწყრებოდა, „შენ სადღა იყავი, მე რომ თავს მპარავდნენ, დალოცვილოო“.
დაჭიმული და მუდამ თავდაცვის რეჟიმში მომართული სხეული უდუნდებოდა ქუთაისში, სადაც კომუნიზმის ილუზიებსაც ვერ მოეკიდებინა ფეხი. არ უყვართ ქუთაისელებს ილუზიები – დროშები და რევოლუციები და უხდება კიდეც აქაურობას მსუბუქი, ზღვარგადაუსვლელი თავქარიანობა.
გეგელიძის ძმები შემოდგომის დღიურიდან
● 14 ივნისი – დიალოგი ჯანსუღ კახიძესთან –
- როგორ მოგწონს ჰამლეტ გონაშვილი?
- რამდენიმე სიმღერას კარგად მღერის! –
● 3 იანვარი – ჯანსუღ ჩარკვიანსა და ჭაბუა ამირეჯიბს „კაგებეს“ თანამშრომლებთან ერთად გადაეცათ ჯილდო.
● 1 ნოემბერი – ჯანსუღ ჩარკვიანი ზვიად გამსახურდიაზე – „მაგნაირი კაცი სად არის?“
● 13 ოქტომბერი – ჭაბუა ამირეჯიბი ტელევიზიით შევარდნაძესა და მის „ეპოქას“ დავით აღმაშენებლის ღვაწლსა და დროს ადარებს. ჩანაწერი დღიურში – „როგორ გაშიშვლდა ეს კაცი. არც მინდა, თავისი სახელი, რაც ეკუთვნის, ის ვუწოდო.“
● 24 ნოემბერი – ირაკლი აბაშიძის საიუბილეო საღამო. პოეტი აკადემიკოსი თუ პოეტი-გენერალი?
● კოტე მახარაძისთანა აფერისტებიც ურევია უმრავლესობაში…
● ამხანაგი წივწივაძე…
და არც თავად გამოდიოდა რეზო ჭეიშვილს გეგელიძეობა; ძმის გადარჩენისთვის შიმშილით მკვდარ ჰუმანისტად ვერ იქცა ბოლომდე. იცოდა ეს; დიდად არც თავად მოსწონდა თავისი თავი – უყურადღებო; უხიაგი; არც წყენისა და სიგლახის დავიწყება შეეძლო მაინც და მაინც – გაახსენდებოდა აქა-იქ ძველი ამბები და კიდევ უფრო ჩაიკეტებოდა; დაბერავდა ლოყებს; სიბრაზის დასაფარად თავს დაბლა დახრიდა.
ამბობენ, ადამიანის „გლახათ“ და უმიზეზოდ ამოჩემება და ამოკვიატებაც სჩვეოდა არც თუ იშვიათად; სერგო ზაქარიაძესაც დაადგა თვალი; იქნებ, ეროსი მანჯგალაძესთან მეგობრობამ გადასძალა მეორე მხარეს? ვინ იცის? ცხადია, სადაც შეეძლო და მოუხერხდებოდა, ყველგან „აშავებდა“ არტისტს; თან ცდილობდა, ორაზროვნად ელაპარაკა – ხან ამბობდა, ნამეტანი კაი რომაა, ესაა ზაქარიაძის ნაკლიო, ხან სამარეში დებდა ცოცხლად – ასეთ მსახიობზე პროვინციაში ამბობენ, აჭარბებსო (პროვინციელობასა და პროვინციალიზმს „მაზოლზე“ ფეხის დაჭერასავით იყენებდა მუდამ – სასტიკ კონტექსტში – ერთგვარ სასჯელ ფორმად; იქნებ, იმიტომ, მის პროვინციულ ფესვსაც რომ არ წამოსდებოდა ვინმე ოდესმე შემთხვევით).
გრძნობდა სერგო ზაქარიაძე, რაც ხდებოდა. აწვეთებდნენ კიდეც, როგორც ჩანს, ჭეიშვილის ქირქილის ამბებს და კინოსტუდიის კიბის უჯრედთან სხვების თანდასწრებით დაატყდა ერთ დღესაც თავს – „შენ ჩემი არაფერი მოგწონს. არც ჩემი სიარული გეხატება გულზე. არც ჩემი ჩაცმულობა; არ მეკადრება შენგან; სტუდენტებს ვზრდი შენნაირებსო“,- ჩაჰყვირა და დიდ-დიდი ნაბიჯებით ჩაუქროლა გვერდით…
არ ელოდა ჭეიშვილი. გაშრა. დღიურში ჩაუწერია, „ვერც მე გავიგე და ვერც სხვებმა, რად მიყვიროდაო“. არადა, გაიგო რომელია… კარგადაც გაიგო და ამან შეაწუხა. არ უყვარდა დანაშაულზე წასწრება არასდროს. ან ვის უყვარს?
სერგო ზაქარიაძეს შეეძლო, ბოლომდე შეეგდო სინდისზე ადამიანი. დიპლომატიც განსაკუთრებული იყო და მაშინდელი კულტურის მინისტრისგან – ოთარ თაქთაქიშვილისგან დაჟინებით მოუთხოვია, ბრეჟნევის ვიზიტისთვის მისი სიტყვა მაინც და მაინც რეზო ჭეიშვილს დაეწერა; სახლში მიიყვანა დაბნეული მწერალი. კონიაკიც „მოაწრუპვინა“. თითქოს ის საშინელი დღე არც არასდროს ყოფილიყო. მიუხვდა, რა თქმა უნდა, რეზო ჭეიშვილი ზაქარიაძეს… საკუთარი ხელით აქებინა სოციალიზმიცა და გენსეკიც მწერალს. სასტიკად დასაჯა. მერე სამ დღეში კინოსტუდიაში გამოეცხადა კიდევ უფრო დაბნეულ ჭეიშვილს სვანური ქუდით და მისეული ოსტატობით, მძიმე-წერტილიანად ჩააბარა შეუმცდარად სიტყვა. როგორიაო?- ეშმაკური ღიმილითაც ჩაეკითხა ტექსტის ავტორს; პასუხს არც დაელოდა; თავადაც მშვენივრად იცოდა, როგორი იყო; ორი მოსაწვევი იქვე დაუგდო ჭეიშვილს, ფურცლებს ხელი დახვია და გამარჯვებული მზერით დატოვა მოულოდნელობისგან კიდევ უფრო დამუნჯებული და რაღაცნაირად შეურაცხყოფილი მწერალი.
კაცმა არ იცის, იყო თუ არა რეზო ჭეიშვილი საქართველოს გასაბჭოების 50 წლის იუბილეზე მისული. თუ გამოიყენა მოსაწვევები? ან თანამგზავრად თუ ამოიჩარა ვინმე იღლიაში? თუ მოუსმინა სერგო ზაქარიაძის მთრთოლარე ხმით წაკითხულ თავის სიტყვას? თუ მოეწონა? ან რა იყო იმ ფურცლებში მოსაწონი? თუ შეხვდა, საერთოდ, იმ დღის მერე სადმე არტისტს?
1971 წელი იდგა. თებერვალი. სიცოცხლის სულ რაღაც სამი თვე ჰქონდა დარჩენილი ზაქარიაძეს.
11 აპრილს გარდაიცვალა.
მგონი, რეზო ჭეიშვილმაც ამოისუნთქა მისი სიკვდილით. დანაშაულზე შემსწრები აღარ ჰყავდა. მაგრამ სერგო ზაქარიაძემ „იქიდანაც“ მოახერხა მისი გაღიზიანება – „რა უბედურებაა მისი დამარხვა მთაწმინდაზე? საერთოდ, რას დაამსგავსეს იქაურობაო?“- მიაწერა ფურცელს…
დამარხვაო… დაკრძალვისთვის ვერ გაიმეტა ზაქარიაძე; ჯავრი ამოანთხია. ვერ შეიკავა თავი. მაინც და მაინც ის ჩათვალა მთაწმინდის „წამბილწველად“, არადა რაც მისი თაობის „პატიოსანმა გვამებმა“ მოჭრეს თავი „მთას წმინდას“, ძნელად თუ მოუხერხებია სხვა დროის „დიდ გვამებს“… მისი თაობა იქით იყოს და აგერ, რეზო ჭეიშვილის დღიურებმა ის ამბავიც შემოგვინახა, ირაკლი აბაშიძე როგორ წუხდა, ნეტა, ერთი-ორი წლით ადრე გარდავცვლილიყავიო… ვერ მოასწრო, თორემ ისიც მთაწმინდაზე „დურთავდა“ თავს… ჭაბუა „მთლად“ სიკვდილს ვერ ნატრობდა (ბერად იყო შემდგარი მაინც), მაგრამ ედარდებოდა, სავარაუდოდ, მახათას ეკლესიის ეზოში დამასაფლავებენო (ეს ამბავიც იმ „ავადსახსენებელ“ დღიურებშია „ჩაკარგული“)… შურით შესცქეროდა, თურმე, უდროოდ დაღუპული ზურაბ ჟვანიას ხახადაღებულ სამარეს ალყაშემორღვეული დიდუბის პანთეონის კედელთან; არადა, შეცდა; სიკვდილშიც სიცოცხლესავით გაუმართლა იმ დალოცვილს (რამდენჯერ გადაურჩა დახვრეტას. არა და არ მიიღო მისი სული უფალმა სამთაწმინდე დროზე ადრე) – აბაშიძისგან განსხვავებით, შესაფერის დროს მიიცვალა – მთლად მთაწმინდის აღმართს შეუყენეს; უფრო მეტიც – გენსეკივით სამგლოვიარო ტელერეპორტაჟის თანხლებით დაკრძალეს. მაინც რა გზაა ეს მთაწმინდის გზა ასეთი დაუცხრომელი, ლამის ჯვაროსნული ლაშქრობები რომ აქვთ გამოცხადებული? ან როგორ ისწავლეს ბოლო დროს ამ გზისთვის ასე დროულად სიკვდილი ქართველმა ხელოვანებმა? ახლაც დგას მის რიგში, თურმე, ერთი-ორი, მაგრამ კაცმა არ იცის, დადგება თუ არა ოდესმე მათი სამთაწმინდე დროც…
***
ვიღაც წერდა, ადამიანი უყვარდაო რეზო ჭეიშვილს. უფრო სწორი იქნებოდა გვეთქვა, რომ უმეტესწილად ებრალებოდა, ან – ეჯავრებოდა… უბრაზდებოდა კიდეც ადამიანს… ოტია იოსელიანზე ჩაუწერია – „კლოუნი გახდა და უხარია, მოსწონს თავისი როლიო“; არადა, გარდაცვლილი ოტია უყვარდა და ენატრებოდა კიდეც. საერთოდაც, გარდაცვლილი უფრო უყვარდა რეზო ჭეიშვილს.
არც ჭილაძეებს სწყალობდა დიდად – გაუმაძღრებს ეძახდა და სულელების, ჯიბგირების, უწიგნური ჯიბგირების ხარჯზე არსებობენო, – წერდა. რით გააბრაზეს ასე, არაფერია ამაზე დღიურებში.
მუხრან მაჭავარიანზეც ჰქონდა გაბრაზების მიზეზი – ჯერ იყო და შეპირებული ბინა მაინც და მაინც მისი რიგის მოახლოებისას წყდებოდა მუდამ და ამასობაში საბჭოთა კავშირიც „გაწყდა“ და მერე ისიც „ედარდებოდა“ – „მუხრანი კაი ხანია თავს იბითურებს პარლამენტში და ხმას არ იღებსო“.
ზოგადადაც არ იყო მაინც და მაინც კარგი წარმოდგენის ქართველ ხელოვანებზე რეზო ჭეიშვილი; დღიურებში ხშირად მოიხსენიებდა ხან რომელსა და ხან რომელს ეპითეტებით – დარეხვილი. უნივერმაღის გამგე. სიფხიზლისგან სახედამანჭული. კუ ტორტილა. თევზი. სულელი. ვიღაცას „საპახმელიო განწყობას“ უწუნებდა; ვიღაცას – სიბეჯითეს.
გალაკტიონიც „გაიმეტა“ – 1927 წელს დამთავრდა , ფაქტობრივად, ტაბიძეო; საკუთარი აზრის „გასამაგრებლად“ მეორე „მყრალენიანიც“ მოუშველიებია – ტარიელ ჭანტურია – „გალაკტიონის ლექსების 95% ნაგავიაო“…
რა ძალა ჰქონდა მაინც ამ გალაკტიონს ასეთი, იმ 5%-ით რომ ათრევს დღემდე თმებით მთელ ქართულ პოეზიას…
ძნელი იყო რეზო ჭეიშვილისთვის „თავის მოწონება“; მხოლოდ სიაც რომ ჩამოვწეროთ, რა არ მოსწონდა, საკმარისი იქნება –
„ვისრამიანი“…
„ამირანდარეჯანიანი“ (სისულელედ მიაჩნდა საერთოდ)…
„ქართლის ცხოვრება“…
„გრიგოლ ხანძთელი“…
„კალმასობა“…
დავით კლდიაშვილთან უფრო გრძნობდა თავს „მშვიდად“. ისიც კი სიამოვნებდა ეგოისტურად – „ის 24 აპრილს გარდაიცალა და მე დავიბადე ამ დღესო…“ ოღონდ… 2 წლის მერე.
ქართველ მწერლებს ვინ დაეძებს, „იქეთურებსაც“ გადასწვდა… მაგალითად, პიკასოც არ უყვარდა (პოლიტიკური მრწამსი დაუწუნა თუ მხატვრობა, უცნობია);
ჰაინრიხ ბიოლზე წერდა – ვერაფერი შვილი მწერალიაო… თავისთავად სულელურ ნაწარმოებად მიაჩნდა ბეკეტის პიესები; სიაბანდიაო…. მიგელ დე უნამუნოც არ ეხატებოდა დიდად გულზე… საშუალო ნიჭის განსწავლულ მწერლად თვლიდა თომას მანს. მის წერილებზე მეძინებაო (როგორი დასაჯერებელია?); მარიო ვარგა „ძალიან ცოტა ზედმეტიაო“; ვერც მარკესის პოპულარობას ხსნიდა მაინც და მაინც.
სამაგიეროდ, „იასნაია პოლიანაში“ სპეციალურად მიდიოდა „მოსალოცად“… მაინც და მაინც იმ ღმერთშემწყრალი და ღმერთზე შემწყრალი ლევ ნიკალაევიჩის სახელზე უყვარდა ლოცვა. „უნდა ვნახო და მოვილოცო წმინდა ადგილიო“.
და იქვე იფეთქებდა ერთგვარი ეგოიზმიც მასში – „მეც შემიძლია დავწერო „ჰაჯი მურატის ტოლფარდიო“…
სხვათა შორის, ხანდახან არც თავის თავს სწყალობდა და თვითირონიას აფარებდა მოხერხებულად თავს. ნოდარ დუმბაძეც აგონდებოდა მოცალეობისას ხშირად – „გინდა გვერდში დამიდექი, გინდა გვერდზე; გვერდზე აჯობებს, მხოლოდ მოგვერდი არ გინდა; არც იფიქროო…“ არადა, უყვარდა „მოგვერდი“ რეზო ჭეიშვილს და დუმბაძემაც შეამჩნია ეს, როგორც ჩანს…
თუმცა, ხანდახან, ძალიან იშვიათად, კარგი კაცების ფასიც იცოდა; ყველა განზომილებაში რომ კაცებად დარჩნენ, ისეთების – მურმან ლებანიძისა და არჩილ სულაკაურის ჩათვლით…
ასეთნი კი ცოტანი იყვნენ!
***
შემოდგომას შიგა და შიგ უცნაური გამონათებები ახლდა.
ასე „გამოანათა“ ოთარ იოსელიანის „იყო შაშვი მგალობელშიც“ ქართული მწერლობის ორმა რეზომ – რეზო ჭეიშვილმა და რეზო ინანიშვილმა.
52-ე წუთზე ჩნდებიან ისინი კადრში. „ზილიდან“ ხტებიან. რეზო ჭეიშვილს საქმოსნის იერი აქვს მორგებული; საბჭოურ შარვალ-კოსტიუმშია გამოწყობილი; გრუზა თმა აკურატულად აქვს გადავარცხნილი. ზედმეტად „ჰიგიენურია“; როგორც იმერეთში იტყვიან, „გაპიწკინებული“; სუნიც კი იგრძნობა ეკრანიდან „ტრაინოი ოდეკოლონის“, რომელსაც, სხვათა შორის, საბჭოთა ქუთაისში, ჩემს ბავშვობაში, მიცვალებულ მამაკაცებს აყოლებდნენ სამარეში.
ფილმში ჭეიშვილი თანამეინახეთაგან ერთადერთი შავპერანგიანი მამაკაცია. ესეც, ალბათ, ერთგვარი ხაზგასმა იყო ქუთაისურ შავ სამყაროსთან.
რეზო ჭეიშვილი – შავპერანგიანი ტიპაჟი – შედგა! თუმცა ტიტრებში ჩამოწერილ 38 მსახიობთა შორის მაინც და მაინც ქართული მწერლობის ორი რეზოს გვარი გამორჩა, რატომღაც რეჟისორს…
ზამთარი
ადრე თუ გვიან ადამიანი მუდამ უბრუნდება მოგზაურობის ათვლის წერტილს; რეზო ჭეიშვილიც ქუთაისს მიუბრუნდა. აქეთ-იქით სირბილის აღარც დრო იყო და აღარც – ასაკი. ზამთარი ახლოვდებოდა.
უფრო ხშირად ჩნდებოდა სიზმარ-ცხადში ლურჯი ფრინველიც.
ავად სისინებდა.
„ვიყოთ ერხანსო“ – დაჟინებით უმეორებდა ფურცლებს მწერალი. თავს იმითაც იმშვიდებდა – „დრო ისე გარბის, სიკვდილი რომ გინდოდეს, აუცილებლად გაცდები იმ სადგურს, სადაც ჩამოსასვლელი ხარო“…
არადა, ვერ გასცდა.
გატეხა ზამთარმა.
მაშინ წამოეწია, თავისი ბავშვობის სახლში, ბოლოს და ბოლოს, სიმშვიდე რომ იპოვა.
არც შემოდგომის მოსავლით უნდა ყოფილიყო უკმაყოფილო –
საბჭოთა კავშირის სახელმწიფო და რუსთაველის პრემიები სულაც არ იყო მცირე მონაგარი.
აღარც თბილისი აწუხებდა, აღარც საბჭოთა ლიტერატორთა კარის ინტრიგები, აღარც სუფრები და ყრილობები.
მაგრამ აღარც დღიურებს წერდა. ან რაღა იყო ზამთრის ცივსა და მოსაწყენ დღეებზე დასაწერი?
სხვათა განკითხვის ჟამიც დაასრულა. სხვა „ჟამი“ მოვიდა – ერთგვარი განუკითხაობისა და საკუთარი განკითხვის ის შიში, ზამთარს რომ სჩვევია.
სიზმრების რვეულსაც „შეუწყრა“ –
აღარ აღნუსხავდა ძილის გახუნებულ ფერებს.
სულაც არ ყოფილა სიმშვიდე მაინც და მაინც მხიარული „ხილი“.
რთული აღმოჩნდა ზამთარი.
გადაუტანელი. წნევაც „უყანყალებდა“ შიგა და შიგ…
აკანკალებული თითებით აგროვებდა შედარებით მომცრო ქვებს. დიდი ქვებისთვის სადღა იყო ან ძალა და ან – ცოდვები…
თვითონაც დინოზავრად იქცა თითქოს; იმ დინოზავრად, კაცობრიობის ყველა საფეხური რომ გაიარა „მაგნების“ დინოზავრებივით გადაშენების ჩათვლით…
თვითონ არ „გადაშენდა“. ბოლომდე დარჩა.
ბოლომდე იარა ლურჯი ფრინველის აჩრდილის მხარდამხარ და ზამთრის ჟამს იმასაც მიხვდა, ალბათ, რომ ქრისტეც ჰყავდა ცოცხლად ნანახი ძმისთვის შიმშილით მკვდარი გეგელიძის სახით;
ეკლესიის გუმბათზე ლუციფერსაც მოჰკრა ერთხელ თვალი სკოლის ფანჯრიდან და მთელი ცხოვრება მერე იმ ზარის ნამსხვრევების შემგროვებლად იქცა…
ხან სად იპოვა და ხან სად მისი ნამტვრევები. ზოგი მწერალთა სახლის ეზოში ეყარა, ზოგი – კინოსტუდიის მესამე სართულის კიბის უჯრედში, ზოგიც – მივარდნილი სოფლების ქოხებში, ზოგი – მეგაპოლისებში, ზოგი – ქუთაისის ვიწრო ქუჩებში; ზოგი ნამსხვრევი იმისთანა ალაგსაც აღმოაჩინა, ვერანაირი ლოგიკით რომ ვერ ახსნა…
მაინც მოაგროვა ბოლოს. ბოლომდე შეაკოწიწა ზარი და თავის უდროოდ დადინჯებულ, მოულოდნელად გაზრდილ გეგელიძესთან წავიდა ლურჯ ფრინველთან ერთად…
11 სექტემბერი იყო მაშინ.
2015 წელი…
და ისევ გაზაფხული…
კარგა მონდომებით თუ დააკვირდებით, თეთრამიწას გორაზე უცნაურად გაქვავებულ სამ ნაფეხურს უთუოდ შენიშნავთ; მამალი დინოზავრის ნაკვალევი უფრო მძიმედაა ჩაზნექილი. დედა დინოზავრის ფაქიზი, სიკოჭლისგან გვერდზე ოდნავ გადაზნექილი ნატერფალიც შემორჩენია თეთრამიწას; ფეხისწვერებზე ანცად შემდგარი პატარა დინოზავრის ტერფების მომცრო ანაბეჭდიც ჩაკირულა იქვე…
აქედან, ამ შემაღლებული ადგილიდან იშლება ქალაქიც!
აი, ის ქალაქი, სადაც დინოზავრები ჯერ კიდევ დადიან და მწვანეყვავილას დიდ აღმართზე სიპი ქვებისგან ნაგებ ერთ დიდ ყორღანს უცნაურად დასტრიალებს ღამ-ღამობით ლურჯი ფრინველი…
