ანუ ნათელა ურუშაძის საჭადრაკო დაფა
„თითქოს სიყვარულს ვერ მოვერიეთ,
ვერ მოვუძებნეთ ჩვენს სულში ბინა
და ასე გზაზე დავრჩით ორივე,
შუბლმიბჯენილნი გათოშილ მინას“…
თამაზ ჭილაძე
მათი სახლის ფანჯრებს უამრავი ჩიტი სტუმრობდა ყოველ დღე, თურმე…
დაპურების, ხელის გაწვდენის, სითბოს იმედად მიფრინავდნენ თბილისის ცივ ზამთრებში ფრინველები იმ არაფრით გამორჩეულ სახლთან.
ჩიტები მუდამ გრძნობენ, სად უნდა გამართონ ბუდე და სადაა ის სახლი, სადაც ყინვისას ფანჯრებს გაუღებენ…
ასეთი სითბო დაჰყვებოდა იმ ფანჯრებსაც, რომლის მიღმა ზღაპრიდან გადმოსული ორი სიკეთე ცხოვრობდა – ნათელა ურუშაძე და გოგი გეგეჭკორი.
ნათელა ურუშაძე 100 წლის გამხდარა…
ერთი საუკუნე გასულა იმ 11 ოქტომბრიდან, როცა წლებისა და ბოჰემური „ცისფერყანწელებისგან“ გაბრუებულ ქუთაისში დაიბადა ფარმაცევტ ამბერკი ურუშაძის ოჯახში…
ისეთი დრო იყო, საბჭოთა ადამიანებს ყველაფერს რომ აძლევდა და ართმევდა ერთდროულად.
არც ურუშაძეების ოჯახი აღმოჩნდა გამონაკლისი –
1937 წლის ზაფხულში გაზეთის საყიდლად გასულ დედას ქმარი დაჭერილი დახვდა…
კაცი ძველი ბოლშევიკი იყო… ვერც ამან უშველა, რადგან 1937 წელი ნამდვილი ბოლშევიკების „ბართლომეს ღამით“ დაიწყო სწორედ…
მამა თავად გაუცილებია 14 წლის ნათელას „ვიღაც“ ქობულოვთან, რომელმაც ამბერკი ურუშაძის მონახულება გადაწყვიტა რატომღაც…
სარაჯიშვილის ქუჩაზე დიდხანს ეყარა მათი ავეჯი.
მერე დედაც გადაასახლეს, მიმოწერის გარეშე, 10 წლით… ოქტომბრის თვე იყო, ქალი რომ წაიყვანეს. შვილის დაბადების დღე ახლოვდებოდა…
არადა, ისეთი ნათელი ადამიანი იყო ნათელა ურუშაძე, მის თხელ ბეჭებზე წამოკიდებული სულისშემძვრელი სიმძიმე არასდროს იგრძნობოდა…
იმ დღიდან ისწავლა მარტო სიარული გოგომ, მაგრამ (მგონი) ვერ შეიყვარა…
დედამდეც ჩააღწია. მიაგნო მორდოვეთში.
რეპრესირებული ოჯახის შვილის გზები უფრო რთული იყო, მაგრამ გაუძლო.
ჯერ თბილისის თეატრალური ინსტიტუტის სამსახიობო ფაკულტეტი დაამთავრა (1945) და შემდეგ – მოსკოვის ლუნაჩარსკის სახელობის თეატრალური ხელოვნების ინსტიტუტი (1948)…
მერე ისევ თბილისი იყო…
მერე შეხვედრა ოდნავ მორცხვსა და მსახიობობისთვის ზედმეტად ინტელიგენტ გოგი გეგეჭკორთან, იმ დროს რომ ტატო ბარათაშვილის როლი ჰქონდა მორგებული.
მერე ქორწინება…
1953 წლის მარტის თვე იყო… ცივი, როგორც ყოველთვის… სტალინს გლოვობდნენ თბილისშიც და მთელ საბჭოთა კავშირშიც.
ნათელა ურუშაძე ვერ და არც იგლოვებდა, ალბათ… ვერც დახვრეტილი მამის ხსოვნა მისცემდა ამის უფლებას და ვერც – გადასახლებიდან ახალჩამოსული დედა, რომელიც „იმ“ დედას საერთოდ აღარ ჰგავდა.
წყვილის ქორწინებიდან და ბელადის გარდაცვალებიდან 9 თვის თავზე – 1953 წლის 23 დეკემბერს – ის კაციც დახვრიტეს – გენერალი ბახჩო ქობულოვი, მთელი ბავშვობა რომ წაუშალა ნათელა ურუშაძეს…
კაცმა არ იცის, სტალინის სიკვდილამდე იყო დაგეგმილი წყვილის ხელისმოწერა თუ მერე, მაგრამ „ავმა და საბჭოურად გამოცდილმა თვალმა“ მაინც შეამჩნია მათი სიხარული და დაასმინა ახალდაქორწინებულები…
გადარჩნენ, რადგან ბელადი უკვე მკვდარი იყო…
მერე იარეს – ბევრი და ცოტა. ცოტა და ბევრი. ერთად გაიზარდნენ… ერთად გაზარდეს ორი შვილიცა და მათი შვილებიც… ერთად გაჭაღარავდნენ. ერთად ისწავლეს ტკივილიცა და სიხარულიც. ერთად მოიხარნენ მხრებში. ერთად დაიღალნენ. ერთად შეაგროვეს მოგონებები – გაქექილი ბლოკნოტები, ხორავას საფულე, თაყვანისმცემელთა წერილები… ერთად მოაგროვეს ფანჯარასთან ჩიტები…
ერთად უერთგულეს თეატრს
თავისი პრინციპები ჰქონდა ნათელა ურუშაძეს. თავისი „თეატრი“. ვიღაცას, იქნებ, ძველმოდურიც მოსჩვენებოდა, მაგრამ, პირიქით, მუდამ დროული იყო და – თანადროული. მის სიტყვასაც ყოველთვის შეუვალი ძალა ჰქონდა. „უხიაგი“ ხასიათის ვერიკო ანჯაფარიძეც კი მხოლოდ მას უსმენდა და ანდერძიც ნათელა ურუშაძეს დაუტოვა –
„ჩემს რამაზთან დამასაფლავეთ. თუ სისხლი ჩამექცეს, მაშინვე მომისპე სიცოცხლე. ამას შენ გიბარებ. შემაძრწუნა დანაბარებმა. რა დაგიშავეთ-მეთქი?! წარბი შეიკრა და მკვახედ მიპასუხა: შენ თუ არ გესმის, რომ არ შეიძლება ვინმემ სახემონგრეული ვერიკო ანჯაფარიძე ნახოს, რა ფასი აქვს ჩემდამი შენ დამოკიდებულებასო“…
ნათელა ურუშაძემ ვერ შეძლო ვერიკო ანჯაფარიძის უკანასკნელი ანდერძის შესრულება… მაგრამ ხომ ცხადია, რამდენ რამეს აჩვენებს ეს დეტალი – როგორ ფაქიზ ურთიერთობებს… სიყვარულს…
სამაგიეროდ, მთელი სიცოცხლე „უპატრონა“ ვერიკოს სახელს… და განა მხოლოდ ვერიკოს სახელს? ყველა ცოცხალსა და გარდაცვლილ მეგობარს… ნაცნობს… უცნობს…
ბედისწერა უცნაურად ეთამაშებოდა…
ინგმარ ბერგმანის ფილმი გამახსენდა – „მეშვიდე ბეჭედი“… სიკვდილთან ჭადრაკის მოთამაშე ანტონიუსი, ღმერთის ძიებას რომ შეუპყრია მრავალ ლაშქრობათა მერე…
ასე „ეთამაშებოდა“ თითქოს სიცოცხლესაც და სიკვდილსაც ყველა ახლობლისა და არაახლობლისთვის ჭადრაკს ნათელა ურუშაძეც… თავისი „ლაშქრობაც“ არაერთხელ ჰქონდა უკვე გადატანილი ქართული თეატრის სასტიკ ველზე, სადაც არც ერთხელ გახდა მსხვერპლი. არც ერთხელ დადგა გამარჯვებულის მხარეს. არც ერთხელ გაება თეატრის ინტრიგათა მახეში. არც ერთხელ მისცა არავის უფლება, მის სახელს ამოჰფარებოდა… არც ერთხელ მიატოვა დამარცხებული… „თეატრისგან სულ უფრო იყავი თავისუფალი. რა მიზეზით?“ – ამ კითხვასაც არაერთხელ სვამდა საბჭოთა თეატრის „საჭადრაკო დაფასთან“… არც ერთხელ უცხოვრია სხვისი პრინციპით… სხვისი ცხოვრებით… სხვის ადგილზე…
ამიტომაც იქცა ქართული თეატრის ერთგვარ „მეშვიდე ბეჭდად“… მეშვიდე საყვირის ხმად…
იმ დაფაზე არაერთხელ უცდია მეგობრების გადარჩენაც… ეძებდა იმ გზასაც, საითაც ისინი მიდიოდნენ და უკან აღარასდროს ბრუნდებოდნენ…
ყოველთვის არ გამოდიოდა… ზოგი ღმერთისკენ ირჩევდა გზას; ზოგი – მიწისკენ…
მაგრამ ნათელა ურუშაძე, როგორც მეშვიდე ბეჭედი, მუდამ იქ იყო, სადაც გზასაყარზე იდგნენ მისი ცხოვრების უმთავრესი ადამიანები.
ელენე ახვლედიანის სიკვდილის დროსაც ის აღმოჩნდა სწორედ მხატვრის გვერდით… თითქოს მას შეეძლო მხოლოდ, გაეადვილებინა, შეემსუბუქებინა სხვა განზომილებაში გადასვლა ახვლედიანისთვის…
ნათელა ურუშაძე ბოლო იყო, ვისი სიტყვებიც ყურში ჩაესმა 1975 წლის 28 დეკემბერს ეროვნულ ბიბლიოთეკაში სცენაზე სიტყვით გამოსულ ელენე ახვლედიანს – „რა დაგემართა?“ მხატვარმა „ბოლო პარტიის“ წაგება გაუმხილა მეგობარს – „რა სირცხვილია… ამდენი ადამიანის თვალწინ“…
ნათელა ურუშაძემ იცოდა, რომ სიკვდილი სირცხვილი არასდროსაა. იცოდა, რომ მრავალ ლაშქრობათა შემდეგ გზას „დასასრული“ აქვს მუდამ… ელენე ახვლედიანის გზა იქ დასრულდა. იმ დღეს… ახალ წლამდე 3 დღით ადრე… კი არ დამარცხდა, დასრულდა და იმ დღიდან ნათელა ურუშაძის მოგონებების ნაწილადაც იქცა. „მისი ნახატები დღესაც მღერიანო“ – მერე წერდა… და რაც მღერის, რაც ხმას გამოსცემს და ჩვენამდე აღწევს, ცოცხალიცაა.
ნათელა ურუშაძეს მოჰქონდა ეს „ცოცხალი ხმები“ ჩვენამდე სწორედ – ვერიკო ანჯაფარიძის, სანდრო ახმეტელის, სესილია თაყაიშვილის, მიხეილ თუმანიშვილის, მედეა ჯაფარიძის, ცაცა ამირეჯიბისა თუ სხვათა ხმები…
წერდა მუდამ. ბლოკნოტი და კალამი ყველაზე ძვირფასი საჩუქარი იყო მისთვის. წერდა ხელით. ფაქიზად. გეგონებოდა, ქაღალდს კალამს არც აკარებდა. არც არავინ წერდა საბჭოთა საქართველოში ასე თეატრზე – ასე დახვეწილად. არტისტულად. მგრძნობიარედ.
ამიტომ ჰქონდა მის სიტყვას სიტყვაზე მეტი ძალა თეატრალებსა და არა მარტო თეატრალებში… მისი წიგნებიც ხელიდან ხელში გადადიოდა. ერთ-ერთი „ხელი“ მეც ვიყავი… მამა დახლის ქვეშ ყიდულობდა მუდამ მის წიგნებს…
საბჭოთა კავშირს ეს უცნაური პარადოქსიც დაჰყვებოდა – კარგ წიგნებს ხელმისაწვდომს არ ხდიდა – არ აუფასურებდა თითქოს.
ნათელა ურუშაძეც მათ შორის იყო – ძნელად მოსაპოვებელი.
ჩემს თაროებზე დღემდეა მისი წიგნები მამის წარწერებით –
იმ წიგნებიდან ისევ ვკითხულობ „სხვა“ ნათელა ურუშაძეს…
იშვიათი უნარი ჰქონდა, ეწერა თეატრზე მისი ანბანიდან თანამედროვეობამდე. და ეწერა თავისი სადა, „ჩამთრევი“ ხელწერით.
იქნებ, იმითაც იყო ის „ჩამთრევი“, რომ თეატრს შიგნიდან ხედავდა. ხარშავდა. აკვირდებოდა. პროფესიით მსახიობი არტისტებს თხემით ტერფამდე „აშიშვლებდა“. მის თვალს ვერაფერს დაუმალავდი. ვერ გამოაპარებდი ვერც ერთ „უშნო“ ნაკეცს. ვერც ერთ ყალბ მიმოხვრას. ვერ მოატყუებდი და არც თავად მოგატყუებდა…
ბოლომდე დარჩა „სახლი სათამაშოის“ შეუცვლელ „დიასახლისად“…
თვალებიც უცნაურად უელავდა, როცა ლაპარაკობდა თეატრზე. მსახიობზე. რეჟისორზე. უყვარდა უსაშველო, თავგანწირული სიყვარულით.
თუმცა, თეატრალურ კრიტიკოსებს ერთი უცნაური ბედი აქვთ – მათ სიყვარულს ასეთი თავგანწირვით ხშირად არ პასუხობენ არც თეატრს გარეთ და არც – შიგნით…
2013 წლის 5 თებერვალს 90 წელს მიღწეული, დაღლილი და წლებისგან დამდნარი გამთენიისას გარდაიცვალა (არადა უყვარდა თებერვალი – გოგის დაბადების თვე). ორ დღეში, 7 თებერვალს, ერთი ციცქნა სარიტუალო ოთახიდან გამოასვენეს ყოველგვარი პომპეზურობის გარეშე… უთეატროდ… უტაშოდ… დიდუბის ეკლესიის ეზოში ჩვეულებრივი, ჩუმი დაკრძალვა იყო.
უხმაურო.
უპრეტენზიო…
შემთხვევითაც კი არავის შემოუკრავს ტაში გამცილებელთაგან… არადა, მიასვენებდნენ ქართული თეატრის მეშვიდე ბეჭედს (ვინ იცის, იქნებ, უკანასკნელ ბეჭედს)… სინდისის ხმას…
ადამიანი, ზოგადად, გულმავიწყია. „თვალი თვალს რომ მოსცილდება“, აღარ გიხსენებს. აღარ სჭირდები თითქოს…
ნათელა ურუშაძის საჭადრაკო დაფაზე ესეც ეწერა, ალბათ…
დრო იყო, მის გამოჩენას ელოდნენ ეკრანებზე – ოდნავ ტალღოვანი თმებით. დახვეწილი მანერებით. ხმის განსაკუთრებული, გამორჩეული ტემბრით, თლილი თითებით, რომელზეც მუდამ ეკეთა წითელთვლიანი, ულამაზესი ბეჭედი… „მეშვიდე ბეჭედი“…
შვილიშვილისთვის უთხოვია, ბლოკნოტი და კალმისტარი ამომიტანე საფლავზეო… განა სიკვდილზე დარდობდა? ის უფრო აწუხებდა, ფურცლების გარეშე რა გააჩერებდა რომელიმე განზომილებაში… ან როგორ უნდა გაეძლო უთეატროდ?….
სიცოცხლის ბოლო 10 წელი მარტო დარჩა ნათელა ურუშაძე.
გოგი გეგეჭკორის სიცარიელეს რა ამოავსებდა?…
„ეს მოხდა ისე მოულოდნელად, დაჯერება შეუძლებელი იყოო“- ეროსი მანჯგალაძის გარდაცვალებაზე წერდა…
დაჯერება უჭირდა, ზოგადად… სიკვდილის დაჯერება… სიკვდილთან შეგუება…
გოგი გეგეჭკორის გარდაცვალების მერე ნელ-ნელა დაპატარავდა.
10 წელიწადში თითქოს დაილია – საკუთარ თითებს შორის დადნა…
ვერიკო ანჯაფარიძე ამბობდა, „რაც უფრო დიდხანს ვცოცხლობ, მით უფრო ნაკლებად ვეგუები სიბერესო“…
ნათელა ურუშაძე სიცოცხლეს უფრო ვერ ეგუებოდა – იმ ადამიანების გარეშე დარჩენილ დედამიწას, მთელი ცხოვრება რომ მოჰყვებოდნენ გზებზე…
ახლა აღარც ის სახლია. აღარც – ნათელა ურუშაძე და გოგი გეგეჭკორი აღარ არიან და მტრედებიც ნაკლებად ჩანან ბოლო დროს თბილისში…
ვინ იცის, რატომ?…
იქნებ, აღარც არიან ამ ქალაქში ისეთი ადამიანები, ფანჯრებს რომ გაუღებენ სიცივისგან დამზრალ ჩიტებს და დააპურებენ…
იქნებ, მეშვიდე ბეჭედი, დიდი, წითელი თვლით, აღარც სჭირდება ადამიანს?
