საბჭოთა პერიოდის რეპრესიები ქართულმა თეატრმა არაერთხელ გააშუქა პირდაპირ თუ შეფარვით; ერთ-ერთი პირველი იყო რობერტ სტურუა, რომელმაც არტურ მილერის „სეილემის პროცესი“ დადგა. სპექტაკლი XX საუკუნის 30-იანი წლების განუკითხავი რეპრესიების გამოძახილად იქცა; რეჟისორმა გვაჩვენა ეპოქა, სადაც სიმართლით არავინ ინტერესდება; ყველამ იცის, რომ შეთითხნილი ბრალდებების გამო ისჯება. სამაგიეროდ, დასახულ „გეგმას“ ასრულებენ და მადლობებსა და ჯილდოებს იღებენ; თუმცა ხშირად ჯალათებსაც იმავე ბრალდებების გამო უსწორდებიან. ისჯება ყველა – მტყუანიცა და მართალიც! სახელმწიფო რეპრესიული მანქანა არავის ინდობს, მაგრამ საზოგადოება დუმს…
სუკ-ის მე-5 განყოფილება ფხიზლად ადევნებდა თვალს სპექტაკლის დადგმის სარისკო პროცესს. იმჟამად ა. მილერი საბჭოთა კავშირის მეგობრად მოიაზრებოდა, თუმცა პრემიერამდე სპექტაკლი რამდენჯერმე „გაისინჯა“. ეს იყო რობერტ სტურუას პირველი სერიოზული განაცხადი თანამედროვე ქართული პოლიტიკური თეატრის შექმნის პროცესში.
სპექტაკლის დასაწყისსა და ფინალში გამოყენებული იყო ტექნიკური საჭიროებისთვის განკუთვნილი სახანძრო რკინის ფარდა, რომელსაც ბევრად უფრო სიმბოლური დატვირთვა ჰქონდა.
მაყურებელი ხედავდა „რკინის ფარდას“, რომელიც დანარჩენ მსოფლიოსა და სსრკ-ს მიჯნავდა. ამასთან, იმ ციხის კარის ასოციაციასაც იწვევდა, რომლის უკანაც უამრავი ადამიანი დაიღუპა. ჭრიალით აწეული ფარდის მიღმა მაყურებელი ხედავდა ნახევრად ჩაბნელებულ გარემოს, სადაც სიბნელე, გაურკვევლობა, შიშია… ფინალში კი ხმაურით დაშვებული „ფარდა“ მაყურებელს თრგუნავდა, აფხიზლებდა და გამოვლილი რეპრესიებისადმი პროტესტს უძლიერებდა. გასაკვირი არაა, რომ დადგა სპექტაკლის ყოფნა-არყოფნის საკითხიც, მაგრამ ის ანტიფაშისტურ მოვლენად აღიარეს და ამით გადარჩა.
თანამედროვეთა მოგონებით, სპექტაკლის დასრულების შემდეგ უხერხული დუმილი ვარდებოდა. ყველა ხვდებოდა დადგმის აზრს… ამ დროს კი ირაკლი აბაშიძე (ცხადია, წარმოდგენის გადასარჩენად) ამტკიცებდა, რომ ანტიფაშისტური სპექტაკლიო. დადგმა მოეწონა ა. მილერსაც, როდესაც 1967 წელს საბჭოთა კავშირს ესტუმრა: „დარბაისლური სპექტაკლია და არა სენტიმენტალური, როგორც ეს ზოგიერთ სცენაზე მინახავს. მომეწონა, ძალზე შთამბეჭდავია. მიზანსწრაფულია, ძლიერია მოქმედება, მთლიანია და მონოლითური, კარგად ჩაფიქრებული ეპიზოდები მოქმედების განვითარების საშუალებას იძლევა“ (თ. ანთაძე. რუსთაველის თეატრის სტუმარი. გაზ. თბილისი. 1967. 28.09).
ასე აღიმაღლა რობერტ სტურუამ 60-იან წლებში ხმა ახალი თაობის სახელით. მოგვიანებით რეჟისორი ამბობდა: „სეილემის პროცესის“ შემდეგ უკვე ვიცოდი, რას ვეძებდი თეატრში და რა მსურდა, მიმეღო მისგან“ (გაზ. „ზარია ვოსტოკა,“ 1984. 17.06).
სპექტაკლში იკვეთებოდა ტოტალიტარულ-ტირანული სახელმწიფოებრივი აპარატი, რაც კარგად ჩანდა ჯონ პროქტორისადმი მიმართულ დენფორტის სიტყვებში: „ვიცი შენს წინააღმდეგ წამოყენებული ბრალდებები შეთითხნილი რომაა და წმინდა წყლის სისულელეა.. ძალზე ღრმად შევტოპეთ. ყველა ჩვენ შემოგვცქერის ახლა, თუ გაგამართლებთ, ძირი გამოეთხრება მართლმსაჯულების ავტორიტეტს…“ მაყურებლის თვალწინ ცოცხლდებოდა არარსებული ტროცკისტულ-ზინოვიური ტერორისტულ-კონტრრევოლუციური ბრალდებები. მილიონობით უდანაშაულო სწორედ ჯონ პროქტორივით დაიღუპა. თეატრმცოდნე ნოდარ გურაბანიძის თქმით: „ეს იყო რეპრესირებული სამყაროს თავზარდამცემი სურათი“ (ნ. გურაბანიძე; პირველი ნაბიჯი კონცეპტუალური რეჟისურისკენ. ჟურნ. „საბჭოთა ხელოვნება,“ 1988, №10., გვ., 20-37).
უსამართლობის მსხვერპლ ჯონ პროქტორს მსახიობი ედიშერ მაღალაშვილი ასახიერებდა. იგი ვერ ეგუებოდა ყალბ გარემოს, ადამიანთა გაუტანლობას, ცილისწამებასა და შურისძიებას. საბოლოოდ დათრგუნული საზოგადოების წინაშე მარტო აღმოჩნდა, არავინ გამოესარჩლა და არც თანადგომა გაუწია. გმირს მაინც სწამდა, რომ მისი სიმართლე ადრე თუ გვიან გაირკვეოდა.
პროქტორს უპირისპირდებოდა გუბერნატორის წარმომადგენელი დენფორტი. სერგო ზაქარიაძის გმირი დოგმატურად აზროვნებდა; არც ადამიანის სიცოცხლეს ჰქონდა მისთვის ფასი და მიზნის მისაღწევადაც არაფერს ერიდებოდა. ამიტომაც ამბობდა ცინიკურად: „12 კაცი უკვე ჩამოვახრჩვეთ, უსამართლობა იქნება ჩამოხრჩობილების მიმართ, თუ სხვებს ვაპატიებთ.“ მისი ბოროტი ზრახვების შემსრულებლად იქცნენ მოსამართლე პოტორნი (მ. გეგეჭკორი) და სასამართლოს მდივანი – ჩივერსი (ჯ. ღაღანიძე). შიშისა და უპრინციპობის გამო ბრმა იარაღად გამოიყენეს ფერმერი თომას პატემი (ნ. მარგველაშვილი) და მისი მეუღლე ენი (ეკ. ვაჩნაძე), რომლებმაც ცილისმწამებლური ბრალდებები დაადასტურეს.
ჯონ პროქტორის მეუღლე – ელიზაბეტი, ზ. კვერენჩხილაძის შესრულებით, ვიზუალურად თავდაჭერილი და უემოციო ქალი იყო, თუმცა მის ქმედებასა და შეფასებებში ჩანდა სიმართლის გარკვევის სურვილი, რადგან ქმრის უდანაშაულობის სჯეროდა. იგი ცდილობდა, ოჯახის ღირსება დაეცვა და განიცდიდა გარშემო არსებულ უსამართლობას.
ოჯახს პირადი ინტერესების გამო დაუპირისპირდა აბიგაელი – წარსულში ჯონ პროქტორის მსახური და საყვარელი. მსახიობები – ლ. აბაშიძე და ი. გიგოშვილი ასახიერებდნენ შურისძიებით აღსავსე ქალს, რომელმაც ყოფილი საყვარელი შეგნებულად გაწირა და ხელისუფლებისთვის ბოროტი ზრახვებისა და უსამართლობის ხელშემწყობი გახდა.
სპექტაკლის კიდევ ერთი გმირი – ჰელი – გ. საღარაძე – ხედავდა ირგვლივ არსებულ უსამართლობას, მაგრამ არაფერი შეეძლო და ამის გამო თავს დამნაშავედ გრძნობდა. ამიტომაც ეუბნებოდა დენფორტს – ხელები სისხლში მაქვს მოსვრილიო და უმწეოდ ტიროდა.
20 წელი დასჭირდა ჯონ პროქტორის უდანაშაულობის დამტკიცებას, რაც საინტერესო პარალელი იყო, რადგან სწორედ ოცი წლის შემდეგ დაიწყეს საბჭოთა კავშირშიც რეპრესირებულთა რეაბილიტაცია.
რ. სტურუამ ზუსტი აქცენტები იპოვა! ეს იყო 60-ანელთა თავისუფალი აზროვნების დასაწყისი საქართველოში. ამ ფაქტს ხელი იმანაც შეუწყო, რომ ერთი წელი იყო გასული შიდა სახელმწიფო შეთქმულების შედეგად გენერალური მდივნის (რეპრესიების აქტიური თანამონაწილის) – ნიკიტა ხრუშჩოვის გადაყენებიდან და შინაპატიმრობაში აყვანიდან.
რეპრესიული პოლიტიკაც შერბილდა; სერგო ზაქარიაძე ამბობდა: „ჩვენ ის გვინდა, რომ მაყურებელმა ამ სპექტაკლის მეორე დღეს იფიქროს საკუთარსა და სხვების ღირსებაზე, კაცთმოყვარეობაზე“; არ. ჩხარტიშვილიც შენიშნავდა: „სპექტაკლი დადგმულია და თამაშდება მართალი მოქალაქეობრივი პათოსით“ (რუსთაველის თეატრის სამხატვრო საბჭოს ოქმი №3674. 1965 წ. 15 თებერვალი). რეჟისორი ვ. პლუჩეკი კი წერდა: „უეჭველია, „სეილემის პროცესი“ რუსთაველის თეატრში (რეჟ. რ. სტურუა) ყველაზე საუკეთესოა საბჭოთა სცენაზე განხორციელებულ ამ პიესის მრავალრიცხოვანი დადგმებიდან“ (გაზ. „პრავდა“, 1966. 20 დეკემბერი).
ფინალში განაჩენივით ისმოდა სიტყვები: „20 წლის შემდეგ მთავრობამ ფულადი კომპენსაცია მისცა პროცესის დროს დაზარალებულთ. ადამიანთა შეგნებამდე ვერ მივიდა ის აზრი, რომ ისინი იყვნენ დამნაშავენი იმაში, რაც მოხდა; მათმა ქიშპობამ და შურიანობამ გამოიწვია ცილისწამებანი და დასმენები. მათ შორის, ვინც კომპენსაცია მიიღო, ისეთებიც იყვნენ, რომლებიც თავის დროზე არა მარტო მსხვერპლნი იყვნენ, არამედ – დამსმენებიც. თეოკრატია მასაჩუსში არსებითად დამხობილი იყო.“ მეოთხედი საუკუნის შემდეგ კი კომუნისტურ-რეპრესიული რეჟიმი, როგორც რ. სტურუამ იწინასწარმეტყველა, დემოკრატიამ დაამხო.
***
1994 წელს მარჯანიშვილის თეატრში თემურ ჩხეიძემ დადგა ,,სეილემის პროცესი““; რეჟისორი გვიჩვენებდა ირგვლივ გამეფებულ საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ ქაოსს, სიძულვილს, ზიზღს, ფანატიზმს, ღალატს. სპექტაკლის ფინალში ისმოდა საბედისწერო გაფრთხილება: „ჩვენც განადგურება გველის, თუ ერთმანეთს არ მივხედეთ!“
2017 წელს დიმიტრი ხვთისიაშვილმა დადგა იგივე პიესა მოზარდ მაყურებელთა თეატრში. რეჟისორი წერდა: ,,უმეტესად ადამიანის ღირსებისა და ზნეობის შენარჩუნების საკითხზე მინდოდა ყურადღება გამემახვილებინა. ერთი ცდუნებაც იყო – რელიგიური თემა, რომელიც, თუ თანამედროვე საქართველოს გადავხედავთ, აქტუალურია და არც ამის აქცენტირება მინდოდა. მარადიული თემა – ადამიანის ღირსება, ზნეობა, რაც ჩვენს თეატრს შეეფერება და უმეტესად ამ მიმართულებას დავადექით“ (ლ. ფაცია. ამბები. ჯე. ,,ბავშვური თამაში დრამატული სასამართლო ფინალით“).
საინტერესოა, რომ სხვადასხვა სოციალურ-პოლიტიკურ ვითარებაში ეს პიესა არ აღმოჩნდა თანაბრად აქტუალური; ყველაზე საინტერესო რუსთაველის თეატრის ვერსიაა დღემდე.
მარჯანიშვილისა და მოზარდ მაყურებელთა თეატრები მორალურ-ეთიკური პრობლემების ასახვას ვერ გასცდნენ – შეინარჩუნეს პიესის კლასიკური სტილი, მაგრამ თანამედროვეობას ვერ მიუახლოვდნენ.
რ. სტურუა რეპრესიების თემას შეეხო კიდევ ერთ სპექტაკლში – „მზიანი ღამე“; ზ. კვერენჩხილაძის დედა რეპრესიებმა და გადასახლებამ გათელა. ქალის ერთადერთი იმედი შვილია, რომელთანაც აღარაფერი აკავშირებს, მაგრამ ცდილობს, ურთიერთობა აღადგინოს. მიუხედავად უამრავი ტკივილისა, დედაცა და შვილიც არ კარგავენ მომავლის რწმენას და სიკეთით აგრძელებენ ცხოვრებას.
რობერტ სტურუასთვის მეტაფორული აზროვნებაა დამახასიათებელი. არც ალ. სუმბათაშვილ-იუჟინის პიესის მიხედვით დადგმული მისი სპექტაკლი – „ღალატი“ აღმოჩნდა გამონაკლისი.
რეჟისორმა გვიჩვენა, რომ დამპყრობელიცა და დაპყრობილიც უბედურია და ტრაგიკულია იმ ქვეყანათა ბედი, სადაც რეპრესიები და კოლონიური პოლიტიკაა; თითქმის ცარიელი სცენა გარშემორტყმული იყო თოკებზე დაკიდებული დალაქავებულ-ჩამოგლეჯილი ქსოვილებით, რაც სიმბოლურად გამოხატავდა დაპყრობილ-გაუბედურებულ ქვეყანას; თუმცა სცენის კუთხეში მოჩანდა ხატი, როგორც რწმენისა და სულიერი სიძლიერის სიმბოლო. ავანსცენაზე კი შენიშნავდით ხის ნერგს, გავერანებულ ქვეყანაში სასწაულებრივად რომ გადარჩენილიყო (სცენოგრაფი გ. ალექსი-მესხიშვილი). რეჟისორის აზრით, რეპრესიებითა და შიშით ხალხის მართვა მუდამ დროებითია და ადრე თუ გვიან აუცილებლად დგება გამოღვიძების ჟამი.
რეპრესიების თემაზეა ჯოშუას სობოლის გახმაურებული პიესის მიხედვით გრიბოედოვის თეატრში 2010 წელს ავთანდილ ვარსიმაშვილის მიერ დადგმული სპექტაკლი ,,გეტო“. მოქმედება რეალურ ფაქტებზეა აგებული და ვილნიუსის მახლობლად მდებარე საკონცენტრაციო ბანაკში მომხდარ მოვლენებზეა – ფაშისტი ოფიცერი კიტელი (ა. კუბლაშვილი) ებრაელ ტყვეთაგან თეატრალურ დასს ქმნის.
ოფიცერს სხვა „გასართობიც“ აქვს – ახალმოსულ ტყვეებს დასჯილ მსხვერპლთა ტანსაცმელებს არგებს.
დაპირისპირებულ მხარეთა შორის სულიერი კონფლიქტია, თუმცა პოლიტიკურ მოვლენებს ადამიანური განცდები ენაცვლება. ამის დასტურია კიტელისა (ა. კუბლაშვილი) და ხაიას (მ. კიტია) ტანგოს ცეკვა; გერმანელი ოფიცერი ბედნიერია, მაგრამ ეს არ უშლის ხელს, რომ ხაიას გაქცევის მცდელობისთვის მთელი დასი დასაჯოს სიკვდილით. სპექტაკლი გამოირჩეოდა ემოციური მუხტითა და ტრაგიკული დაძაბულობით.
რეპრესიების თემას მიუძღვნა რეჟისორმა ავთ. ვარსიმაშვილმა მხატვრულ-დოკუმენტური დრამა ,,ალჟირიც“, რომელიც ასე იშიფრება – აკმოლინსკის ბანაკი სამშობლოს მოღალატეთა ცოლებისთვის, რომელიც შეიქმნა საბჭოთა კავშირის შინსახკომის 1937 წლის 15 აგვისტოს №00468 ბრძანებით.
ინსცენირებას საფუძვლად დაედო დაკითხვის ოქმები, წერილები თუ მოგონებები. ბანაკში 300 ქართველი ქალიც იხდიდა უკანონოდ სასჯელს. სპექტაკლში გისოსებზე მათი ფოტოები იყო მიმაგრებული სწორედ (სცენოგრაფი მ. შველიძე).
თავისი ისტორია აქვს რუსთავის თეატრში ენჯე გიზატოვას პიესაზე დადგმულ სპექტაკლს – ,,მიმძიმს ამაზე საუბარი“. თეატრის სამხატვრო ხელმძღვანელმა – სოსო ნემსაძემ სარდაფი გამოათავისუფლა გარემოს შესატყვისი სპექტაკლის დასადგმელად. ასეთი კი აღმოჩნდა რეპრესიების თემა; ამასთან, არც დეკორაცია იყო საჭირო და რეალური გარემოც შეიქმნა.
სარდაფის ჩასასვლელთან თავმოყრილ მაყურებელს მებუფეტე (მ. ფხოველიშვილი) თაფლაკვერით, ე.წ. ,,პრიანიკით“ უმასპინძლდებოდა. რეჟისორის აზრით, ეს ალეგორია საბჭოთა ცხოვრების ნაწილი იყო – ადამიანებს ჯერ სატყუარად ტკბილეულს სთავაზობდნენ, ბედნიერი ცხოვრების ილუზიისთვის, შემდგომ კი ჯოჯოხეთურ რეპრესიებს უწყობდნენ. ,,ჯოჯოხეთისკენ“ კი მაყურებელს მიუძღვებოდა წამყვანი (არჩილ მაკალათია), რომელიც დაუნდობელ გამომძიებლადაც გვევლინებოდა.
რეპრესიების თემაზე დადგმულმა სპექტაკლებმა არა ერთხელ დაამტკიცა ის ჭეშმარიტება, რომ სიმართლე, ადრე თუ გვიან, თავის გზას პოულობს…
