„ოტელოს“ ახლებური ვერსია
წლევანდელი სეზონი შექსპირის „ოტელოს“ ბენეფისი აღმოჩნდა. თავისუფალმა თეატრმა (რეჟ. ა. ვარსიმაშვილი), ოპერისა და ბალეტის თეატრმა (დამდგმელი – ნ. ანანიაშვილი) და ნ. დუმბაძის სახ. მოზარდ მაყურებელთა თეატრმა (რეჟ. დ. ხვთისიაშვილი) დიდი ინტერესით განახორციელეს. ძნელია თქმა, რამ გამოიწვია ესოდენ ერთდროული ინტერესი, მაგრამ დ. ხვთისიაშვილსა და გ. მარღანიას დადგმის მიზანი თავიდანვე განსაზღვრული ჰქონდათ. სპექტაკლი მიეძღვნა დიდი კოტე მარჯანიშვილის დაბადებიდან 150-ე, სცენოგრაფ პეტრე ოცხელის დაბადებიდან 115-ე და თავად კ. მარჯანიშვილის „ოტელოს“ დადგმიდან 90-ე წლისთავს. იშვიათია შემთხვევა, როდესაც ერთი სპექტაკლი სამ დიდ თარიღს აერთიანებდეს. ამიტომაც სცენოგრაფიაც გამიზნულად შეირჩა დიდი მხატვრის ესკიზების მიხედვით. სპექტაკლის ფორმა კი რეჟისორმა და ქორეოგრაფმა გია მარღანიამ თოჯინებისა და მსახიობთა სინთეზით გადაწყვიტა, რადგან შექსპირის ტრაგედია მხოლოდ მოზარდთათვის არ არის გამიზნული და მსახიობებიც სათანადოდ ვერ გაართმევდნენ თავს. შეთავაზებული ფორმა კი ყველასთვის მისაღები და რაც მთავარია, მაყურებლისთვის გასაგები აღმოჩნდა. ხუთმოქმედებიანი ტრაგედია ერთ საათში ლაკონიურადაა გადმოცემული ისე, რომ მთავარი სიუჟეტური ხაზი შენარჩუნებულია. ამასთანავე, სცენიდან ისმის ივანე მაჩაბლის დიდებული თარგმანი, რაც სპექტაკლს ემოციურ მუხტს მატებს. მართებულია, რომ დამდგმელებმა უარი თქვეს გმირთა გრძელ მონოლოგებზე და მხოლოდ მოკლე დიალოგებით შემოიფარგლნენ, რაც მოქმედებას დინამიკას უნარჩუნებს და თოჯინური სპექტაკლის ფორმატიდან გამომდინარეობს.
აღსანიშნავია, რომ რეჟისორისა და ქორეოგრაფის ერთობლივი ნამუშევარი სრულად ასახავს მსახიობთა თამაშსა და თოჯინების ტარების სინქრონს. კიდევ ერთი სიახლე ის გახლავთ, რომ პიესაში მასხარა ოტელოს მსახურია, მაგრამ ამ პერსონაჟისთვის რეჟისორებს დღემდე ყურადღება არ მიუქცევიათ. იგი პიესაში სულ ორჯერ გამოჩნდება – პირველად, როდესაც მუსიკოსებს დასცინის, კასიოს მიერ მათთვის მუსიკის შეკვეთისას. მეორედ, როდესაც კასიო მასხარას გზავნის დეზდემონას პირისფარეშთან, მის ქალბატონთან შეხვედრის დასანიშნად, ხოლო მესამედ, როდესაც დეზდემონა მასხარას კასიოს მოსაძებნად აგზავნის.
სპექტაკლში კი ნიღბიანი მასხარა (ნ. ფაიქრიძე)გვევლინება წამყვანად და ამბის მთხრობლად, რომელსაც ეპიზოდებისა და შინაარსის ერთ სინქრონში მოქცევა აკისრია. იგი გადმოგვცემს თუ რას განიცდიან, ან რა სიტუაციებში აღმოჩნდებიან პერსონაჟები. თუმცა მასხარას შენაცვლება თოჯინა-სენატორის, დეზდემონას მამისა და მოსამართლის როლებით არ არის გამართლებული, ვინაიდან მასხარას მნიშვნელობა ფერმკრთალდება. იგი უნდა იყოს ცალკე პერსონაჟი, რომელიც მოქმედებას გარედან ხედავს და აფასებს. ანდა, უფრო მკაფიოდ უნდა იკითხებოდეს გამასხარავებული საზოგადოების ჩვენება.
აღსანიშნავია მსახიობთა მეტყველება-თამაშისა და თოჯინების ტარების სინქრონიზაცია, რასაც წარმატებით აღწევენ: შალვა ანთელავა, ნიკა ფაიქრიძე, ვანო დუგლაძე, ნიკა ნანიტაშვილი, თამარ ჭანუყვაძე, თამარ ცქვიტინიძე, ხატია მელქაძე, რატი გოგუაძე, გია მარღანია, დევი რეხვიაშვილი, გიორგი ჯიქურიძე (თოჯინების შემქმნელი – ვახტანგ ქორიძე). მსახიობთა მეტყველება თოჯინების მოძრაობასთან შესატყვისია და მათ ურთიერთობებს სულს შთაბერავს – არტისტი განცდას გადმოსცემს; მოქმედებას კი თოჯინა აგრძელებს. ასეთ ვითარებაში სრულიად ზედმეტად გამოიყურება მოქმედებაში დიქტორის ტექსტის ჩართვა, როცა საუბარია ცხვირსახოცის თილისმაზე და დეზდემონას საწოლ ოთხში ჩაწერილი ხმა იუწყება, რომ უყვარს ოტელო. მსახიობთა რეალურ გარემოში ჩაწერილი ხმის შემოჭრა ზედმეტია და დისონანსი შემოაქვს მოქმედებაში.
მოქმედება ზღვის ხმაურით იწყება. დეკორაციის ფონზე მასხარა გამოჩნდება და მსჯელობს ღალატის შესახებ – ცოლების ღალატი ქმრების ბრალია, ან ცოლები ღალატს რატომ ჩადიანო. ვფიქრობ, ეს ტექსტი გათამაშებული ამბის რეალობას არ ასახავს. იგი ხომ მოგონილი ღალატისა და ადამიანთა სიფლიდის შემცველია და განსჯა ღალატის არსსა და მოტივებზე მაყურებელთან დამაბნეველია. შესაძლოა, შინაარსის არასწორი გაგებისკენაც გადახაროს. მასხარას თვალებს უხვევენ. იაგო სასამართლოს წინაშე დგას და მის მიერ ჩადენილი დანაშაულის რეტროსპექტივა იწყება. მასხარა ჰყვება ოტელოს მიერ დეზდემონას მოტაცების ამბავს, რა დროსაც ქალი სხვადასხვა შუქთა ფონსა და ცისფერ კაბაში გამოჩნდება. ამით ხაზგასმულია მათი სიყვარულის სიწმინდე და ფაქიზი ურთიერთობა. მათი ცეკვაც პლასტიკური ნახაზით პოეტურ-რომანტიკულია. მხატვრულ-ემოციურად წარმოსახული ეს სცენა უპირისპირდება იაგოს ზრახვებს და კონტრასტს ქმნის, თუ რა სილამაზის სიყვარული დაინგრა.
ამ ზღაპრულ სამყაროს უპირისპირდება შავ სამოსელში გამოწყობილი იაგოს ზრახვები, რასაც იგი თითებზე თოკის თამაშით გადმოსცემს – გეგმავს მათი დალაგებული ცხოვრების აბურდვასა და განცალკევებას. შემდეგ თოკებზე აკრობატივით დახტის. მისი მოქნილობა და გონებრივი სისხარტე სწორედ ამ მოძრაობებით გადმოიცემა. იგი სხვების ბედს ხლართავს, მათ გრძნობებს მზაკვრულად ეთამაშება და საკუთარი ამბიციები და უზნეო ფიქრები ასეთი ილეთებით გამოხატა, რაც ოტელოს დასარწმუნებლად უპირატესობას აძლევს. ეფექტურია იაგო თოჯინას „სეირნობა“ მსახიობ ოტელოს ხელებზე, მხრებსა და თავზე – ყოველი მხრიდან რომ ჩასჩურჩულებს მეუღლის ღალატზე. ასეთი ალეგორიული გამოხატვა ჩვეულებრივ სპექტაკლში შეუძლებელი იქნებოდა, მაგრამ თოჯინასა და მსახიობის შერწყმით რეალური გახდა. შალვა ანთელავას ფიქრებში წასული ოტელო არ უკვირდება იაგოს მოძრაობებს; მისი მიმნდობი ბუნება სხვა სამყაროში გადადის და ნელ-ნელა იძაბება. საინტერესოა სცენა, სადაც იაგო (ვ. დუგლაძე, ნ. ნანიტაშვილი) მსახიობს ხელში უჭირავს თოჯინა ოტელო, როგორც სიმბოლო მისი ხელში ჩაგდებისა. ოტელო ვერ ამჩნევს, როგორ დაიპყრო იაგომ მისი სხეული და სული, როგორ დაეუფლა მის გონებასა და სულში ჩაუძვრა. და აი, მსახიობ იაგოს ხელში ჰყავს თოჯინა ოტელო – დეზდემონას ცხვირსახოცით კასიო (რ. გოგუაძე) პირს იწმენდდაო. და მის მკერდზე ფეხის დადგმისას აკრობატივით ჰაერში კიდია (რაც კ. მარჯანიშვილისეული ცნობილი სცენაა).
ეფექტურია ოტელოს ეჭვიანობის სცენაც, სადაც დეზდემონა განათების სხივთა ფონზე ტრიალებს, ან საქანელაზე ქანაობს. ეს არის ოტელოს წარმოსახვაში დანახული სატრფო, რომელიც უყვარდა და გასხივოსნებულად წარმოუდგება. აქ ოტელოს საკუთარ თავთან და გრძნობებთან ჭიდილია, თუმცა დეზდემონას მოკვლის გადაწყვეტილებას არ ცვლის. ამ დროს ოტელოს განცდას მსახიობი შ. ანთელავა გადმოსცემს, ხოლო მოქმედებას კი თოჯინა ოტელო განაგრძობს. მსახიობებისა და თოჯინების სიტყვიერ-მოქმედებითი მონაცვლეობა ამდიდრებს და სახიერს ხდის სპექტაკლის მხატვრულ სახეს, სადაც გმირთა განცდა და მოქმედება სინქრონულად ვითარდება.
ფინალში ისევ სასამართლო სცენას ვხედავთ – იაგო თავს იმართლებს – მე ვთქვი და ოტელომაც დაიჯერაო. ზღვის ხმაურის ფონზე მასხარა ამბობს – ოტელო დიდბუნოვანი კაცი იყო. არა მოჩანს რა, ღელვაა დიდი. ფარდა იხურება.
როცა სპექტაკლი არ შედგა
ნოდარ დუმბაძის სახელობის მოზარდ მაყურებელთა თეატრში მწერლის არაერთი ნაწარმოები განხორციელდა. ამჟამად რეპერტუარშია გახმაურებული და ყველასთვის საყვარელი ნაწარმოების – „მე, ბებია, ილიკო და ილარიონის“ ახლებური და ექსპერიმენტული სცენური ვერსია. იგი რეჟისორმა ელენე მაცხონაშვილმა მსახიობებისა და თოჯინების შერწყმით დადგა. ეს გახლავთ საკონცერტო შესრულება, რომელსაც უკანა პლანზე მწვანე ფონი გასდევს. რა თქმა უნდა, რეჟისორს უფლება აქვს, მისთვის მისაღებ სტილში დადგას სპექტაკლი, მაგრამ იგი ნაწარმოებიდან, მწერლის ბუნებიდან და გმირთა ხასიათებიდან უნდა გამომდინარეობდეს. სპექტაკლში დაკარგულია ავტორისეული გურული კოლორიტი, იუმორი და მხოლოდ დრამა დარჩა. ეს, თურმე, იმით ყოფილა განპირობებული, რომ სპექტაკლი უკრაინის მოვლენებს ეძღვნება და ყურადღებაც ნაწარმოებში ასახულ სამამულო ომის ეპიზოდებზე მახვილდება. უნდა აღინიშნოს, რომ ეს ორი ომი რადიკალურად განსხვავდება ერთმანეთისგან და უკრაინის მოვლენებზე სპეციალურად დაწერილი ნაწარმოები უნდა დადგმულიყო, ვინაიდან შექმნილი გარემო არ შეესატყვისება და არც არის ორგანული დუმბაძისეული სამყაროსთვის.
სპექტაკლი ზურიკელას (ლ. გრძელიძე) მიერ პროლოგის კითხვით იწყება და მას მასწავლებელთა პედსაბჭოს მიერ ზურიკელას შეფასება ცვლის. ამ დროს ზურიკელასა და ქართულის მასწავლებლის გვერდით ვხედავთ ძაღლ მურადას თოჯინას, რაც სრულიად უადგილოდ გამოიყურება. ამის შემდეგ კი განგაშის ხმა გვატყობინებს, რომ ომი დაიწყო. შემდეგ სცენაში ილიკო (კ. გაბელაია) და ილარიონი (მ. შარიქაძე) ოლღასთან (ნ. გელაძე) არაყს სვამენ. ილიკოს ნათქვამზე დაღუპულების ცნობები მოდისო, აგიტატორი შემოდის – წითელარმიელებისთვის საჩუქრებს ვაგროვებთო. ძაღლი მურადა (მეთოჯინე მ. მალხაზიშვილი) კი სულ მოქმედების შუაგულშია ყეფს, მაგრამ სიტუაცია მის „დასწრებას“ არ მოითხოვს – ხელოვნურადაა ჩასმული და მისი დანიშნულება გაურკვეველია. არის შეუთავსებელი სიტუაციაც, როდესაც ოლღა წინდებში ჩაცმულ ზურიკელას ფეხებს ბანს. თავად წინდების ქსოვა რაღაც ისეთ რიტუალამდეა აყვანილი, რომლის დანიშნულებაც გაუმართლებლად რჩება – მას ხელებზე მწვანე თოკებს აბამენ და მარიონეტული თოჯინასავით თითქოს ქსოვს. გარშემო მყოფნი ამბობენ ტექსტს, თუ როგორ ქსოვდა. შემდგომ კი თოჯინა-ფაქიზოს გაყიდვისა და სიკვდილის სცენაა, რაც ომის შემდგომი პერიოდია და ასე დამთავრდა ომის პერიოდი?!
მოქმედება დაყოფილია ეპიზოდებად, რომელთა დასახელებასაც მიკროფონთან აცხადებენ. თუმცა ამის საჭიროება არ იკვეთება. წისქვილიო აცხადებენ – რატომღაც წისქვილის სცენაში მიმდინარეობს მერისა და ზურიკელას მიერ საშემოდგომო გამოცდებისთვის მზადება, რაც ნაწარმოებში ხის ძირას მიმდინარეობს. თუმცა დამდგმელებს ეს ხეც არ დავიწყებიათ – ზურიკელა და მერი მას ნაჭრებს აბამენ ნატვრის ხესავით… ნადირობის ეპიზოდში მურადას მოკვლისა და სამძიმრის დეპეშის კითხვაა. პირველი სიყვარული – ზურიკელას მიერ ლექსის კითხვაა, რა დროსაც თანაკლასელები შავ თვითმფრინავებს უშვებენ – სრულიად უადგილო და გაუგებარი მეტაფორაა!..
ფარდის უკან ჩრდილებითაა გაკეთებული ზურიკელასა და მერის (ხ. მელქაძე) სასიყვარულო სცენა. ამის შემდეგ ზურიკელა ამბობს – ომი დამთავრდაო და ატესტატს იღებს. მერე სოფლის შარაგზაზე მანქანას ელოდებიან და ზურიკელას არიგებენ, ქალაქში როგორ მოიქცეს. ამ დროს სკამზე შემხტარი მერი მანქანას ვერ უსწრებს და დამშვიდობებაც დრამატულია, თითქოს ზურიკელა ომში მიდიოდეს და არა თბილისში სასწავლებლად. მატარებლის სცენა ფილთაქვების ხმაურითა და საცერების ტრიალითაა გადაწყვეტილი. ზურიკელა ჰყვება ვაგონში შესვლას, თუ როგორ დაშორდა ლაღ ბავშვობას. მერე მას სკამზე მიკროფონთან (მისი საჭიროება ვერ მართლდება) მჯდომარეს ვხედავთ – ამბობს, სოფელში ჩამოვედიო – უკანა პლანზე კი ხელებაწეული პერსონაჟებია და მათი დანიშნულება გაურკვეველია. ზურიკელა სოფელში ჩამოსვლის ამბებს ჰყვება და ბოლო მონოლოგს კითხულობს – მე მეყოლება შვილები, შვილიშვილები და მთელი ქვეყანა ჩვენ ვიქნებით. მერე ვხედავთ, რომ ბებია ავად ხდება და მას გოგოები თმას უვარცხნიან – ვინ არიან – მეზობლები? უნდა ვიგულისხმოთ, რომ აპატიოსნებენ. ან რას აძლევს მოქმედებას ეს სცენა?! ზურიკელასა და ბებიას (მისი დალოცვის) ბოლო სცენის – ოლღასთვის თვალების დახუჭვის შემდეგ, ირონიულად ჟღერს მისი დატირება „იავნანათი“- აგრე ტკბილად, უდარდელად რამ დაგაძინაო. ან რას გამოხატავს ფინალური კადრი – კედლელზე ჩამოკიდებული მწვანე ნაჭერი ეშვება და ვხედავთ ოლღასა და მურადას საიქიოში – მოდი, მურადა, ბებიასთან ვივახშმოთ აწი! საკმაოდ ბანალური გადაწყვეტაა.
მოქმედებაზე ასე დეტალურად იმიტომ გავამახვილეთ ყურადღება, რომ არავითარი „ახლებური“ გადაწყვეტა არ ჩანს, ინსცენირება სქემატურია, მოქმედება კი – პრიმიტიული. მსახიობებიც შავ კოსტიუმებში არიან მოქმედების ცვალებადობის მიუხედავად. ზურიკელას მომავლის ოპტიმისტური განწყობისას მაინც გამოეცვალათ სამოსი. სამაგიეროდ, ჭრელ ზედატანს საიქიოში ბებია იცვლის, რაც ნამდვილად „საინტერესოა და ღრმა აზროვანი“!
სპექტაკლის შესახებ ვკითხულობთ – ექსპერიმენტული წარმოდგენა ეძღვნება ომს, ომში მყოფ ადამიანებს, მათ ურთიერთობას ერთმანეთთან და გარე სამყაროსთან. სინამდვილეში ომს ერთი ფრაგმენტი ეძღვნება – ისიც ისევე შინაარსობრივად დაუმთავრებელია და სქემატური, როგორი სქემატურიც თავად სპექტაკლია. „ომში მყოფი ადამიანები“ კი არ ჩანან, არამედ ნაწარმოებში ომის პირობებში მშვიდობიანი მოსახლეობის გაჭირვება და ურთიერთობებია ასახული (რაც სხვადასხვა ცნებებია), სპექტაკლში კი ძალიან სქემატურია გმირთა დამოკიდებულებები ერთმანეთთან; საერთოდ არ იგრძნობა ე.წ. გარე სამყაროსთან ურთიერთობა.
სამწუხაროდ, ვერ ვსაუბრობთ მსახიობთა (ხატია მელქაძე, ნინო პაპიაშვილი, კახა გაბელაია, ლაშა გრძელიძე, მაია მალხაზიშვილი, მერაბ შარიქაძე, ნაირა გელაძე, ნინო მანაგაძე, სოფიო ფერაძე, მარიამ ხუხუნაიშვილი, სანდრო ლელუაშვილი. მურადასა და ფაქიზოს თოჯინები ვ. ქორიძემ შექმნა) მიერ შექმნილ სახეებზე, რომლებიც მოქმედების სქემატურობისა და „ახლებური“ გადაწყვეტით არ არსებობს, პერსონაჟები ტექსტის კითხვითა და ადგილების შეცვლით არიან დაკავებულნი და იქმნება შთაბეჭდილება, რომ მათაც არ იციან, რას აკეთებენ სცენაზე.
და ბოლოს – მართალია, რეჟისორი დრამას გვთავაზობს, მაგრამ სპექტაკლში არაერთი იუმორით აღსავსე დიალოგია, რომელთა გათამაშებას გურული კოლორიტით მსახიობები ვერ ახერხებენ და მოზარდ მაყურებელს არ გასცინებია… ხომ არ უფუჭდებათ მოზარდებს გემოვნება, ხომ არ უყალბდებათ ნოდარ დუმბაძის ნაწარმოებებზე შეხედულება? ალბათ, ამაზე ღირს თეატრის დაფიქრება.
