ჟურნალი "თეატრი"

„საბრალო თეატრი. იგი მუდამ საოცრად ღელავს“.

მ. თუმანიშვილი

ის ღელავს, რადგან პეპელას ჰგავს. დაუსრულებლად კვდება, ფრთებს იქნევს დაუსრულებლად – თითქოს უნდა აფრინდეს, აფრინდება და ძირს ენარცხება, სიარული კი მას არ შეჰფერის, სიმეტრია არ არის მისი სტილი, ექსტრავაგანტურობა, როგორც დიდი ფრინველის შემთხვევაში – აი, რასაც ველით მისგან, რადგან მისი ბუნება, თუკი ის მას აქვს, სწორედ ასეთია.

ალბატროსის ბოდლერისეული ხატი, ვფიქრობ, თეატრსაც საკმაოდ ესადაგება. კომიკურია, როგორც კი მიწაზე დაბაჯბაჯებს, და დიდებულია, როცა ფრთებს შლის, როცა ცაშია, მიწაზე მაღლა (სცენის სიმაღლე), მაგრამ დაცემაც გარდაუვალია… ამბივალენტურობა თეატრის შუაგულშია: სიკვდილ-სიცოცხლე, სიხარულ-სიმწარე. შინაგანი დიალექტიკა, წინააღმდეგობის კანონი – კონფლიქტი, როგორც ვეძახით, – აი, რა ამოძრავებს მას, უფრო ზუსტად – არ ასვენებს. თეატრი მოუსვენარია. რამდენადმე ისტერიულიც. შესაძლოა, ფსიქოტურიც (შინაგანი მომენტი). სწორედ ამიტომ, მთელი ძალისხმევა მიმართულია წყობისკენ, შექმნისკენ, მაშასადამე, ქაოსის მოწესრიგებისკენ. მოწესრიგებული ქაოსია სპექტაკლის ფაბულა. მაგრამ მაყურებელი იქ დაცულია, რადგან ის თერაპიას გადის, თერაპიას გადის და კიდევ იღებს რაღაც ახალს: სიხარულს… პეპლების ფრთხიალით განცდილ სიხარულს და მათი კვდომით მოგვრილ სევდას… მაყურებლის თეატრალური სისავსე ნიშნავს სიხარულის, აღმაფრენისა და სევდის, ტკივილის შეუღლებას, თითქოს მათ მაყურებლის სულში (და თეატრის სცენაზე) იქორწინეს, თითქოს გააცნობიერეს, რომ ერთმანეთის გარეშე არ შეუძლიათ, ძალიან უყვართ ერთმანეთი… იმდენად უცნაურია, რომ პარადოქსის შთაბეჭდილებას ტოვებს…

და მაინც, სიკვდილი… სპექტაკლი კვდება ყოველ ჯერზე და ცოცხლდება ყოველ ჯერზე, ახალი ძალისხმევით. ცხადია, ის მომზადდა, როგორც ღმერთმა თიხისაგან შექმნა ადამიანი, მაგრამ სულის შთაბერვის შემდეგ, განა, დასრულდა მისი ქმნადობა? განა, ადამიანის მუდმივი კვდომა და მკვდრეთით აღდგომა ერთსა და იმავე წამის ზღურბლზე არ მეორდება მის საბოლოო გარდაცვალებამდე? და სპექტაკლიც, და თეატრიც, როგორც სპექტაკლის წისქვილი, განა, ადამიანს არ ჰგავს ასე ძალიან?

ყოველი სპექტაკლი ცოცხლობს და კვდება. დაჭიმულობა, ძალისხმევა იგრძნობა თეატრში, იგრძნობა სიცოცხლე. ეს სიცოცხლე გადამდებია.

და მაინც, თეატრი – რატომ არსებობს ის? იმისთვის, რომ არ მოიწყინოს ადამიანმა, არ გადაჰყვეს ამაოების სევდას. სპექტაკლი, როგორც ერთი ვაშლი – გავიხსენოთ თუმანიშვილის ვაშლი! -, როგორც მორიგი ხილი…

არ დაგვავიწყდეს, რომ ადამიანი ძალიან მალე იწყენს. საერთოდ, ის მოწყენილი არსებაა. ბედნიერების სიღრმე ინფანტილურ შახტებში უნდა ვეძებოთ. თეატრი მაყურებელსაც და მსახიობსაც, გარკვეულწილად, ბავშვად აქცევს. ნიცშეს ოცნება – „ბავშვი მოთამაშე“, სულის ფერიცვალების მესამე, უკანასკნელი საფეხური, განა, არსობრივად, თეატრზე ოცნება არ არის? თეატრი, ეს ხომ, ბოლოს და ბოლოს, თამაშია და მეტი არაფერი?…

                        ინფანტილიზმი და ბედნიერება

ყოველი ადამიანი ისწრაფვის ბედნიერებისკენ, სიყვარულისკენ, მაგრამ ეს სწრაფვა ამავე დროს საშიშია ყოველი ადამიანისთვის, რადგან ეგოისტურია. როგორც ფროიდი შესანიშნავად აჯამებს: ყოველ ადამიანს სურს, რომ ის უყვარდეს ყველას, თავად კი უყვარდეს მხოლოდ ის, ვინც მას სურს. ამგვარი პოზიცია, რომელიც ფროიდის მიხედვით, ჩვენი შინაგანი, გნებავთ, ინსტინქტური პოზიციაა, ცხადია, ერთობ „მონათმფლობელურია“, „ბატონ-ყმურია“. მას არაფერი აქვს საერთო დემოკრატიასთან. ადამიანი ბუნებით დემოკრატი არ არის. ის აბსოლუტური მონარქი უფროა, ტირანი. როგორც ნიცშე შენიშნავს, ვინც ბევრი ტკივილი განიცადა, ტირანი ხდება. რატომ? იმიტომ, რომ მას უკვე აღარ ჰყოფნის ენერგია, ებრძოლოს თავის შინაგან ტირანულ ლტოლვას და გარდაქმნას იგი დემოკრატიულად, მოქალაქეობრივად.

ადამიანი ისწრაფვის ბედნიერებისკენ, ისწრაფვის მომავლისკენ. ჰაიდეგერის მიხედვით, დროებს შორის – წარსული, აწმყო, მომავალი – ეს უკანასკნელი უმნიშვნელოვანესია, რადგან ადამიანი ყველაზე მეტად მისკენ ლტოლვილია, მასზე ორიენტირებულია. იგი მომავალში გარბის წარსულში დატოვებული ბავშვისკენ. და ეს სწრაფვა თავის სიღრმეში ტირანულია, რადგან ბავშვია სწორედ ის ტირანი და არა დემოკრატი, ვინც ყველასგან მოითხოვს მორჩილებას და თავად ემორჩილება მხოლოდ მას, ვისაც ისურვებს. ამგვარია სურვილის ლოგიკა და ის ადამიანისთვის, მათი მშვიდობიანი თანაცხოვრებისთვის, მათი კეთილდღეობისთვის საკმაოდ სახიფათოა. თუკი თეატრს და დრამატურგიას შევხედავთ გარკვეული ტელეოლოგიური პერსპექტივიდან, მაშინ შეიძლება ითქვას, რომ ის, მაგალითად, ანტიკური დრამა, პერმანენტულად გვაფრთხილებს ამ საფრთხის შესახებ, გვაჩვენებს ამ ცდუნებაში ჩავარდნის საშინელ შედეგებს.

ადამიანი ბედნიერებისკენ ისწრაფვის, მაგრამ ამ სწრაფვაში ის შესაძლოა, ინფანტილური გახდეს, ყურადღება მოუდუნდეს. ამას კი, მას არ აპატიებს რეალობა! ვინც მსგავს შეცდომას დაუშვებს, აუცილებლად წაიტეხს ცხვირს! ხოლო, რამდენი უშვებს შეცდომებს! აბსოლუტურად და მეტ-ნაკლებად ყველა! მეორე მხრივ, ადამიანი ვერ უარყოფს თავის ბავშვობას, რადგან სიხარულის ველი სწორედ ისაა! სიხარულის გარეშე, ბედნიერების გარეშე ადამიანის ცხოვრება ცარიელია, უაზროა, სევდითა და ტანჯვით სავსეა. ამიტომ ადამიანს მუდმივად უწევს რთული შემოქმედებითი ცხოვრება, ამბიციებთან გამკლავება, მიზნების დასახვა, ძალისხმევის გაღება, ბრძოლა და თანაც დიდი შეცდომების არდაშვება, ინფანტილიზმში არგადავარდნა… მართლაც, როგორი რთულია ადამიანობა!…

ყურადღება! ყურადღების დაძაბვა სასიცოცხლოდ აუცილებელია ხოლმე! მაგრამ ადამიანი მაინც ცდება! რა დაემართა ოიდიპოსს?! მშობლებმა გაწირეს იგი სასიკვდილოდ, მაგრამ გულჩვილმა მწყემსმა ვერ გაიმეტა და სხვა მწყემსს გადასცა გასაზრდელად… და შემდეგ მოხდა ის, რაც მოხდა… ადამიანი დამორჩილდა ცდუნებას! მაგრამ ადამიანი დამორჩილდა ადამიანობას! და მართლაც, როგორი რთულია ადამიანობა!

რა დაემართა მეფე ლირს, ამ საბრალო, კეთილ მოხუცს?! რატომ მოიქცა ის ბავშვივით, რატომ ვერ შენიშნა, როგორ ძლიერ უყვარდა უმცროს ქალიშვილს და როგორ სძულდათ ის თავის დანარჩენ ქალიშვილებს?! რატომ დამორჩილდა მხოლოდ სიტყვებს?! „სიტყვები სიტყვები სიტყვები…“ როცა ვენდობით მხოლოდ სიტყვებს, როგორც ბავშვი, უბედურებას ვეწევით! და მართლაც, როგორი რთულია ადამიანობა!

რას ვიტყვით ჰამლეტზე?! რატომ მოჯადოვდა ის ამდენად მამის აჩრდილით?! სამართლიანობისთვის მებრძოლი ჰამლეტი თუ – ჰამლეტი ოიდიპოსის (ინფანტილური) კომპლექსით?! რამ გამოიწვია ტრაგედია?! და მართლაც, როგორი რთულია ადამიანობა!

და (კამიუს) კალიგულა?! განა, ის ბავშვი-ტირანი არ არის, ტახტზე მჯდარი, რომ ვერ აკმაყოფილებს ვერაფერი და უშუალოდ მთვარე სურს?! და მართლაც, როგორი რთულია ადამიანობა!

აგერ, ცოტა ხნის წინ შექმნილი ბერნარ-მარი კოლტესის „ღამე ზუსტად ტყეების წინ“… ახალგაზრდა ადამიანი, წვიმით გალუმპული, რომელიც სიყვარულისთვის მისდევდა უცნობებს უკუნ ღამეში… როგორი სიყვარული იყო ეს სიყვარული?! ნეტავ, მასაც ხომ არ სურდა, ჰყვარებოდა ყველას და თავად კი ჰყვარებოდა ის, ვისაც ისურვებდა?!… და მართლაც, როგორი რთულია ადამიანობა!

იან ფოსეს „მე ვარ ქარი“?! ვინ არის ეს ბიჭი, ასე ძალიან რომ მძიმდება და ქარად ყოფნა სურს?! მისი ბედნიერებისკენ სწრაფვა რატომ იქცევა მის ერთადერთ, სუიციდურ სწრაფვად?! და მართლაც, როგორი რთულია ადამიანობა!

აგერ, ჩვენებური დრამატურგის – ირაკლი სამსონაძის „ვანილის მოტკბო, სევდიანი სურნელი“: ვინ არის ეს ბიჭი-ბავშვი ტორტით ხელში, დედის სურნელს რომ დაეძებს?! განა, მასაც თავისი ბავშვობა არ ენატრება?! და მართლაც, როგორი რთულია ადამიანობა!

დავუბრუნდეთ, უფრო ადრინდელ ჩეხოვის „თოლიას“: ტრეპლევი და დედამისი… და მაინც, როგორი სასტიკები და ინფანტილურები ჩანან ისინი… ჩანან, როცა გარედან ვუყურებთ, მაყურებლის თვალით ვუყურებთ, ჩვენ ხომ ამ დროს ჩვენს თავებში აღარ ვართ, ვტოვებთ სხეულს მაყურებლის სავარძელში და „მაცქერალნი“ ვხდებით, „კრიტიკოსები“, საფრთხე რომ არ გვემუქრება, საფრთხე მხოლოდ სცენაზე ხდება!…

ისინი, ყველანი, ისწრაფვიან ბედნიერებისკენ და ყველაფერთან ერთად ეს სწრაფვა საშინლად ინფანტილურია…

დრამატურგია (თეატრი) გვაჩვენებს: რისკენაც ასე ძალიან ვისწრაფვით, სწორედ ის გვღუპავს… როგორც პეპლებს – გავარვარებული ნათურა… იკაროსის მითი… მითები… რამდენ სიმართლეს ამბობენ ისინი… საბოლოოდ, მთავარი სიმართლისთვის: და მართლაც, როგორი რთულია ადამიანობა!

ამაოების თეატრი

„თხრობის გარკვეული კონვულსიურობა აიხსნება იმით, რომ ამ ტექსტის დაწერის მიზანი იყო არა „ლიტერატურული ნაწარმოების“ შექმნა, არამედ ცნობიერების მექანიკური ციკლების ფიქსაცია, ეგრეთ წოდებული შინაგანი ცხოვრებისაგან საბოლოო გათავისუფლების მიზნით“.

ვ. პელევინი

ალბათ, ვერაფერი აგვიხსნის უკეთ დრამატურგიის არსს, სტრუქტურასა და მიზანს, როგორც პელევინის, სრულიად არა ამ მიზნისთვის დაწერილი, ნაწყვეტი. დრამატურგია, როგორც ასეთი, არის არა „ლიტერატურული ნაწარმოები“, არამედ, სწორედ, „ცნობიერების მექანიკური ციკლების ფიქსაცია“, ნებისმიერი ფილოსოფოსობა ამ „ციკლების ფიქსაციის მიღმა“ არადრამატურგიულია, დრამატურგიას ერთადერთი მიზანი აქვს: „შინაგანი ცხოვრებისაგან საბოლოო გათავისუფლება“. დრამატურგია სწორედ ამ მიზნის მიუღწევლობის და შეუძლებლობის ფარგლებში არსებობს.

და მაინც, რა არის დრამატურგია? – ამაოების თეატრი ან ამაოებათა ფიქსაცია, რომელიც ჩნდება, სწორედ მინდა ვთქვა, დასავლური თეატრის ფარგლებში, რადგან სხვა თეატრს არც ვიცნობ – ამ „შინაგან ცხოვრებასა“ და გარეგანს, გარემოს ან სამყაროს შორის კონტრასტის სახით. რომ არა ეს განსხვავება ე.წ. შინაგან ცხოვრებასა და გარეგანს შორის, არ გვექნებოდა არც დრამატურგია და არც – თეატრი, სწორედ, დასავლური გაგებით. რადგან დასავლური თეატრი ეს ამაოების თეატრია. ამაოებაა ის, რაც დასავლელ ადამიანს, მაყურებელს, მსახიობს, რეჟისორს, მუსიკოსს და ა.შ., შეუქცევადად ტანჯავს და აწვალებს. თეატრი, გარკვეულწილად, კონვულსიაა, ამ წიაღსა და ამ წიაღიდან შობილი. გარეგანისა და შინაგანის კონტრასტის მიღმა ვერ მივწვდებით ვერც ყველაზე აქტუალურ დასავლური ბედნიერების მიზანს, ღირებულებასა და ცნებას, გნებავთ, ოცნებას; ვერ მივწვდებით ვერც ტრაგედიას და მეტიც, ვერც კომედიას გავიგებთ – არ გაგვეცინება!

ვერ გავიგებთ ვერც იმას, რატომ არსებობს ინფანტილიზმი – ეს ხომ გარეგანის არმიღება, არდანახვა და მასზე თვალის დახუჭვაა. ოიდიპოსის თვალების დათხრა, ცხადია, თვალის – სრულიად აუტანელი – ახელის შედეგია. ოიდიპოსი, როგორც შინაგანისა და გარეგანის ყველაზე ღრმა, მკვეთრი და მნიშვნელოვანი კონტრასტი, დასავლური თეატრის მთავარი გმირია.

მაშ, დრამატურგია ესაა არა წერა, არამედ ფიქსაცია, არა შინაგანი ცხოვრების აფირმაცია, არამედ შინაგანი ცხოვრების ნეგაცია და დესტრუქცია. დრამატურგია  ეს ანტილიტერატურაა.