ფრიდრიხ ნიცშესა და ანტონენ არტოს მიხედვით
წინასიტყვა
ემილ ჩორანი ამბობდა: „ბოდლერთან ფიზიოლოგიამ პოეზიაში შეაღწია; ნიცშესთან – ფილოსოფიაში. მათი წყალობით ორგანოთა წუხილი გალობამდე და ცნებამდე ამაღლდა“1. ეს ისტორია გრძელდება, მეტიც, სხეულდება არტოსთან2. მოვლენათა განვითარების ამგვარი ხედვა, ერთი შეხედვით, მხოლოდ ჰიპოთეზაა. თუმცა, ასეა თუ ისე, ის კი ნამდვილად სარწმუნოა, რომ მეოცე საუკუნის მეორე ნახევრის ფრანგული ფილოსოფიისთვის ერთ-ერთი მთავარი ფიგურა არა მხოლოდ ნიცშე იყო, არამედ – არტოც. ალბათ, ცხადი გახდა, რომ ის უნარები (ნება, აზრი, შემეცნება), რომლებითაც ადამიანი წესით და რიგით აღჭურვილი იყო, აღარ მეტყველებდნენ – და აღარც მიანიშნებდნენ იმ არსებაზე, რომელიც მათ ერთ დროს გარანტად ედგა. ნიცშემ ღმერთის სიკვდილი გააცხადა; მაგრამ თქვა უფრო მეტიც: თუ როგორ შორიდან უბერავდა ამ მოვლენის მაცნე ქარი – ალბათ, მომავლიდან? ღმერთი მოკვდა, მაგრამ ჩვენ მის ჩრდილსაც უნდა ვძლიოთ, თქვა ნიცშემ და ახალი ბრძოლებიც3 გვამცნო. მოკლედ, მოხდა ისე, რომ თავისთავად სიცხადეებს ჩრდილი შეეპარა და გაჩნდა განცდა, რომ ყოფნა კი არ არის, არამედ განიცდება – განიცდება და იცდება კიდეც. შესაბამისად, აზრი, რომელიც აქამდე ყოფნას მეტად გულარხეინად ამოწმებდა, იძულებული შეიქნა, ეტვირთა ეს გამოცდა და საკუთარი დასაბამი უწყვეტად, ანუ დროში, დაემოწმებინა. ალბათ, ასე იხსნება, საიდან შეიძლებოდა გაჩენილიყო განცდილი აზრი ფ. ნიცშესა და ა. არტოს მიხედვით. თუმცა, უმალ მითში რომ არ ამოვყოთ თავი, გადავწვდეთ უფრო ხელშესახებ ფაქტებს. ნიცშე და არტო არ ეკუთვნიან ერთ ტრადიციას იმგვარად, როგორც, მაგალითად, გერმანულ ფილოსოფიაში – კანტი და ჰეგელი თუ კანტი და ჰუსერლი. არტო ფილოსოფოსი არ ყოფილა: მას უფრო აზროვნება, აზროვნების შეუძლებლობა აღელვებდა და ამან მალევე დააფიქრა ბევრი ფილოსოფოსი. შეიძლება ითქვას, რომ, რაკი ნიცშემ, – რომელსაც თავიდან უფრო პოეტი ფილოსოფოსის – ანუ საეჭვო სახელი ჰქონდა, – ფილოსოფიის საზღვრები მოძრავი გახადა, ამით გზა გაუხსნა ფილოსოფიაში თუნდაც არტოს გამოჩენას. არტოს ნიცშეს ნაშრომები წაუკითხავს თუ არა – არ ვიცით. მის ნაწერებში ნიცშე სულ რამდენჯერმე ჩნდება; ისედაც, არტოსთან ვინმეს კვალის აღმოჩენა და ეგზეგეზა სათუო რამაა: სისასტიკის თეატრის გამომგონებელი უფრო დამოუკიდებელი მოაზროვნე იყო. თუმცა მაინც გავიხსენოთ მისი ეს დაკვირვება: „არა, სოკრატეს არ ქონია ასეთი თვალი. […] ალბათ, მხოლოდ უბედურ ნიცშეს ჰქონდა ისეთი მზერა, რომ სული გაეშიშვლებინა, სულისგან გამოეხსნა სხეული, საფარველი შემოეცალა ადამიანის სხეულისთვის, გონების ხრიკებს მიღმა“4.
1 Cioran Emil, Syllogismes de l’amertume, Folio, 1987, გვ. 11
2 ანტონენ არტო (1896-1948) ფრანგი ხელოვანი (თეატრის მსახიობი, რეჟისორი) და მოაზროვნე იყო, რომლის გავლენაც აისახა როგორც მეოცე საუკუნის თეატრის სამყაროზე, ისე ფილოსოფიურ დისკურსზე. არტოს ცხოვრება მშფოთვარე და მრავალმხრივ გამორჩეული იყო: მის საქმიანობათა აღნუსხვა ვერ იქნება მთავარი გზამკვლევი მისი ფიგურის ამოსაცნობად. ალბათ ამიტომაც გვხვდება ფრანგ ფილოსოფოს ჟაკ დერიდასთან ხორცის საიდუმლო (l’énigme), რომელსაც სურდა, საკუთრივად წოდებულიყო ანტონენ არტოდ.
არტომ სიცოცხლის ბოლო 9 წელი სხვადასხვა ფსიქიატრიულ დაწესებულებებში გაატარა.
3 „108. ახალი ბრძოლები. – სიკვდილის შემდეგ, ბუდას ჩრდილს ასწლეულების მანძილზე გამოქვაბულში უჩვენებდნენ – უზარმაზარ, საზარელ ჩრდილს. ღმერთი მოკვდა: მაგრამ ადამიანი ისეთი მოდგმისაა, ალბათ ასწლეულების მანძილზე მაინც იქნება გამოქვაბულები, სადაც ღმერთის ჩრდილს უჩვენებენ. – და ჩვენ – ჩვენ მის ჩრდილსაც უნდა ვძლიოთ!“ Friedrich Nietzsche, KSA 3 (Die Fröhliche Wissenschaft), Deutscher Taschenbuch Verlag, 1999, გვ. 467
4 Antonin Artaud, Van Gogh le suicidé de la société, Gallimard, 1974, გვ. 88
ფილოსოფიურ თუ, უფრო ზოგადად, კრიტიკულ ლიტერატურაში მალევე გაჩნდა იმპულსი, რომ არტოსა და ნიცშეს შორის პარალელი გაევლოთ. თუმცა, შედარებები უმეტესად გაკვრითი ხასიათის იყო; ზოგიც თავიდანვე შედიოდა ჩიხში, რაკი შერჩეულ ხედვის წერტილს ამ ორი ფიგურის გადაკვეთა უსხლტებოდა. დღემდე ისეა, რომ არ გვაქვს საფუძვლიანი კვლევა ნიცშესა და არტოს დაკავშირებულობის შესახებ. ალბათ, ამან უნდა გვიბიძგოს, თვალი გადავავლოთ მათი ნააზრევის კვალს და მოვიძიოთ ის კუთხე-კუნჭულები, სადაც შეიძლებოდა, დაკარგულიყო განცდილი აზრი.
ნიცშე
„მარადიული დაბრუნების იდუმალი იდეით ნიცშემ დანარჩენი ფილოსოფოსები საგონებელში ჩააგდო: წარმოიდგინო, რომ ერთ დღეს ყველაფერი გამეორდება, ისე, როგორც უკვე გიცხოვრია, და თავად ეს გამეორებაც უსასრულოდ გამეორდება. რისი თქმა სურს ამ ახირებულ მითს?“ – წერს მილან კუნდერა რომანში „ყოფიერების აუტანელი სიმსუბუქე“5. იგივეს მარადიული დაბრუნების მითი თუ აზრი ნიცშეს მთავარი აღმოჩენაა. ყოველ შემთხვევაში, თვითონ ასე ფიქრობდა. ზარატუსტრა6, რომლის ფიგურაც ამ აზრთან ერთად ჩაისახა, მარადიული დაბრუნების მასწავლებელია. წრიული ბრუნვა, კოსმიური ციკლები, იგივეს დაბრუნება, ადამიანის ბედოვლათობა, რომელიც ასევე ბრუნავს – ეს ყველაფერი ნამდვილად ვერ იქნება ახალი (და, ალბათ, ვერც სასურველი). მაშინ, რა აღმოაჩინა ნიცშემ? რომელ იგივეზე საუბრობს ფილოსოფოსი, რომლის ხელშიც მთელი და უვნებელი თითქმის აღარაფერი დარჩა? რთული სათქმელია. ის კი ვიცით, რომ მარადიულ დაბრუნებას ნიჰილიზმისთვის უნდა ეძლია. მოგვიწევს, უფრო შორიდან დავიწყოთ.
ნიცშესთან ღმერთის სიკვდილის რამდენიმე ვერსია არსებობს. მათგან პირველი და ყველაზე ცნობილი „მხიარული მეცნიერების“ 125-ე აფორიზმია: „არ გსმენიათ იმ შეშლილ კაცზე, რომელმაც ერთ ნათელ დილას ლამპარი აანთო, ბაზარში გაიქცა და გაუთავებლად იძახდა: „ღმერთს ვეძებ! ღმერთს ვეძებ!“ რაკი იქ იმ დროს ბევრი იმათგანი შექუჩებულიყო, რომელსაც ღმერთის არ სწამდა, დიდი სიცილი გამოიწვია მან. […] შეშლილი კაცი ჩახტა მათ შორის და მზერით განგმირა ისინი. „საით არის ღმერთი? დაიყვირა მან; მე გეტყვით თქვენ! ჩვენ მოვკალით იგი – მე და თქვენ!“. აქვეა აღწერილი ამ მოვლენის თუ ქმედების შედეგი: „საითღა მივიწევთ ჩვენ? შორს ყველა მზისგან? განა განუწყვეტლივ არ ვცვივდებით? წინ, უკან, გვერდით, ყველა მხრივ? კიდევ არის ზემოთ და ქვემოთ? განა უსასრულო არარაში არ დავხეტიალობთ? განა ცარიელი სივრცის შემონასუნთქს არ ვგრძნობთ?“7. აქ არ არის ნათქვამი, რომელი ღმერთი ან ვინ ღმერთი მოკვდა. თუმცა, ალბათ, მოკვდა ის, ვინც იყო თავად ის. რაც იმას ნიშნავს, რომ თავისთავად სიცხადეებს მიწამ უყო პირი, ხოლო ცნობიერების მკაფიო ნათელს ბინდ-ბუნდი შეეპარა. ახალმა აზრმა დაიწყო მოძრაობა: „ან როდის არ იდგა ადამიანი უფსკრულთა შორის. განა თავად დანახვა – უფსკრულთა დანახვა არაა?“8.
5 Milan Kundera, L’Insoutenable Légèreté de l’être, Gallimard, 1984, გვ. 13
6 „აი, მოვყვები ზარათუსტრას ამბავს. ამ ქმნილების საფუძველჩანასახი, მარადიული დაბრუნების აზრი, ჰოყოფის უმაღლესი ფორმულა, რომელიც შეიძლება საერთოდ მიღწეულ იქნას – 1881 წლის აგვისტოს ეკუთვნის: იგი მიწერილია ფურცელზე: ‘6000 ფუტის სიმაღლეზე ადამიანსა და დროის მიღმა’. იმ დღეს ტყეში მივაბიჯებდი, სილვაპლანას ტბის ირგვლივ; ერთ დიდრონ, პირამიდასავით აღმართულ ქვის ლოდთან, სურლეის ახლოს, შევდექი. იქ მომივიდა ეს აზრი“. Friedrich Nietzsche, KSA 6 (Ecce homo), Deutscher Taschenbuch Verlag, 1999, გვ. 335
7 Friedrich Nietzsche, KSA 3 (Die fröhliche Wissenschaft), Deutscher Taschenbuch Verlag, 1999, გვ. 480-81
8 Friedrich Nietzsche, KSA 4 (Also sprach Zarathustra), Deutscher Taschenbuch Verlag, 1999, გვ. 199
ვერ ვიტყვით, რომ ნიჰილიზმი ღმერთის სიკვდილმა გამოიწვია9. ყველაფერი, ალბათ, იმით დაიწყო, რომ აქაობა თავისი არსებობის ლეგიტიმაციას იქაობიდან, მიღმიდან, ტრანსცენდენტური სამყაროდან იღებდა. სიცოცხლე გაყოფილი და, ზეღირებულებების სახელით, დაკნინებული იყო. თითქოს ვიცოდით, რა იყო ადამიანი, ეს მოშინაურებული ცხოველი, რომლის ჩრდილშიც უნდა გაზრდილიყო სიცოცხლის ყოველი იმპულსი. გაუცხოებამ თავი იჩინა. ვინ არის ნიჰილისტი? ნიცშეს მიხედვით, ნიჰილისტი ადამიანია, რომელიც ასე განსჯის: სამყარო, როგორც არის, არ უნდა იყოს, ხოლო სამყარო, როგორც უნდა იყოს, არ არის. „შესაბამისად, არსებობას (მოქმედებას, ტანჯვას, ნებას, გრძნობას) აღარ აქვს აზრი“10. მართლაც, სიცოცხლე, რომელიც განიცდება, აწყდება სიცოცხლის საწინააღმდეგო ინსტინქტს. ჩნდება განცდა, რომ სამყარო (ან თავად სიცოხლე) არსებითად პოლარობებისგან შედგება და, რა გასაკვირია, „არაფერია ახალი მზის ქვეშ“. ნიჰილზმი ნიშნავს, რომ არარა11 ღირებულობს. ეს კი გაუგებარი და ამავე დროს აუტანელია. ყოფიერების აუტანელი სიმსუბუქე იქნებოდა კიდეც ნიჰილიზმის ერთ-ერთი სახელი.
ნიცშესვე აღიარებით, მარადიული დაბრუნება, რაღაც მხრივ, უკიდურესად ნიჰილისტური აზრია. მართლაც, იგი ნიშნავს, რომ აღარ არის მომავალი (სულაც ოდნავ), უკეთესი ცხოვრების იმედი. ყოფნა12, დაუსაბამოდ და დაუსრულებლად, მეორდება, ან – უნდა გამეორდეს. რას ნიშნავს ეს? ამ აზრის პირველ ასახვას ვპოულობთ „მხიარული მეცნიერების“ 341-ე აფორიზმში: „ერთ დღეს ან ღამეს, ერთი ვინმე დემონი რომ შენს უმარტოვეს სიმარტოვეში შემოიპაროს და გითხრას: „ეს ცხოვრება, როგორც შენ ახლა ცხოვრობ და გიცხოვრია, მოგიწევს, კიდევ ერთხელ და უთვალავჯერ იცხოვრო; და მასში არაფერი იქნება ახალი, არამედ ყოველი ტკივილი და ყოველი სიამოვნება და ყოველი აზრი დაგიბრუნდება, […] არსებობის მარადიული ქვიშის საათი კვლავ გადატრიალდება და მასთან ერთად შენც – მტვერთა მტვერო“. განა ძირს არ დაემხობოდი და იმ დემონს, რომელიც ასე გეტყოდა, კბილების ღრჭენით არ დაწყევლიდი? თუ იქნებ, ერთხელ განგიცდია ერთი დიადი წამი, რომ მისთვის ასე გეთქვა: „ღმერთი ხარ და უფრო ღვთაებრივი არც არაფერი მსმენია!“13. რა განიცადა ნიცშემ იმ დიადი წამის დროს, რომ მას მარადიული დაბრუნება ასე ღვთაებრივად წარმოუდგა, უცნობია. თუმცა, რაც უნდა იყოს, შეიძლება, ეს თავისებურად ეხმიანებოდეს ბოროტების არსებობის პრობლემას. როგორც წესი, გვესმის, რომ ბოროტება ისაა, რაც არ უნდა იყოს; ან რაც არც არის კიდევაც (თუ სამყაროს ცალსახად არამორალურად ანუ იდიფერენტულად ვუყურებთ). ეს დიადი წამი კი შეიძლება გვანახებს, რომ ბოროტება არის, მაგრამ – არა როგორც არსებობის უარყოფა, არამედ ის, რაც ყოველ ჯერზე აქტიურად დაიძლევა14. ეს არის სიცოცხლე.
9 ასე დანახვა თითქოს ავტომატურად გვიბიძგებს იმისკენ, რომ გამოსავალი (ნიჰილიზმის დაძლევა) ახალი ღმერთის პოვნაში და ან ძველის რეაბილიტაციაში ვეძიოთ.
10 Friedrich Nietzsche, Der Wille zur Macht, Alfred Kröner Verlag, 1964, გვ. 403
11 მაგალითად, გერმანულ ენაში არის სიტყვა Nichtigkeit, რომელიც ნიშნავს არა იმდენად არარას, არამედ უფრო არარ(ა)ობას.
12 ეს ყოფნა, ნიცშეს მიხედვით, არის სამყარო, დიდი, მაგრამ სასრული ძალა გარეგანი მამოძრავებლის (მაგ. ღმერთის) გარეშე.
13 Friedrich Nietzsche, KSA 3 (Die fröhliche Wissenschaft), Deutscher Taschenbuch Verlag, 1999, გვ. 570
14 შესაძლებელია ამ წამის უფრო სპეკულატიური განმარტებაც: ახლა არაფერი ხდება, რაც არ მომხდარა (აწმყო წამის შესაძლებლობა, რომ ნამყოფი იყოს, მას უკვე აქცევს ასეთად), მაგრამ რაც თავად ახლა (ამ დიად წამში) ხდება – უცნობია. როდესაც დემონი ჩვენს უმარტოვეს სიმარტოვეში შემოიპარება, იგი გვეუბნება, რომ ყველაფერი, როგორც აქამდე იყო, იგივე იქნება. მაგრამ რა არის თავად ეს ყველაფერი,
ეს იგივე – უცნობია. ამიტომაც ამბობს ზარათუსტრა (თავში „დახსნის შესახებ“), რომ ყოველივე „ეს იყო“ (ანუ წარსული) არის გამოცანა, ფრაგმენტი, სასტიკი შემთხვევა.
იმისთვის, რომ ზემოთქმული არ გაიფანტოს უკვე არსებულსა და თვითკმარ წარმოდგენებში, მოგვიწევს, თუმცაღა მოკლედ, დავაკავშიროთ ერთმანეთს ძლიერების15 ნება და მარადიული დაბრუნება. ნიცშესთვის ნება არის არა ზოგადად სიცოცხლისა ან თვითგადარჩენის თუ შენარჩუნებისა, არამედ – ძლიერებისა. ძლიერების ნება არ არის ბრმა ინსტინქტი ან სტიქია, მაგ. ქარიშხალი, რომელიც გადაივლის და გუბეებს ტოვებს. გარეგანი გაფართოება, სხვადასხვა მიზეზის გამო, ვერ იქნება ის მოდელი, რომელიც ადეკვატურად ასახავს ამ ცნებას. ძლიერების ნება თავად სიცოცხლეა par excellence. შეკითხვა ასე უნდა დაისვას: რა ამოძრავებს ძლიერების ნებას? ნიცშეს მიხედვით, სიამოვნებას იწვევს არა კმაყოფილება (გაჩერების წერტილი), არამედ – ძალის ზრდა. ძლიერების ნება სიამოვნებას იღებს თითოეული განხორციელებისგან (რომელიც დაძლეული წინააღმდეგობაა); მაგრამ იმისთვის, რომ კავშირი არ იყოს მხოლოდ გარეგანი, ანუ რათა მოხდეს ძალის აკუმულაცია, საჭიროა, ეს განხორციელება განცდილი იყოს როგორც დროის შეუქცევადობა16. ის, რაც მოხდება, უნდა მოხდეს შეუქცევადად (რათა ნიჰილიზმმა ვერ გააბათილოს). ეს შეუქცევადობაა ის, რაც ქმნადობაში (Werden), ანუ განცდაში აბრუნებს (ინარჩუნებს) იმას, რაც მოხდა. მაგრამ რაც ბრუნდება, არის აფირმაცია – ანუ ის „კი“, რომელსაც ცხოვრებას ვეუბნებით. ჟილ დელიოზი გვახსენებს აზრისა და ცხოვრების კომპლექსურ ერთიანობას, რომელიც ნიცშესთან გვხვდება: „ცხოვრება ააქტიურებს აზრს, ხოლო აზრი თავის მხრივ ადასტურებს [affirme] ცხოვრებას“17.
არტო
1923 წელს ახალგაზრდა ფრანგმა მსახიობმა და პოეტმა ანტონენ არტომ თავისი ლექსები გამოსაცემად გაუგზავნა „ახალ ფრანგულ რევიუს“, რომლის რედაქტორმა – ჟაკ რივიერმა მათი დაბეჭდვა იუარა, რაკი ეს ლექსები მას უცნაური და უთავბოლო ეჩვენა. თუმცა რივიერი დაინტერესდა არტოს პიროვნებით და მათ შორის მიმოწერა შედგა – მნიშვნელოვანი დოკუმენტი, რომელსაც კომენტარი მოგვიანებით არაერთმა ფრანგმა ფილოსოფოსმა (ბლანშო, დერიდა, დელიოზი) დაურთო. ამ მიმოწერაში არტო საუბრობს არა თავის ლექსებზე, პოეზიასა თუ ზოგადად ლიტერატურაზე, არამედ – აზროვნებაზე. პირველივე წერილში ვიგებთ, რატომ წერს ის ლექსებს და თანხმდება არასრულყოფილ ფორმებს: „სულის საზარელი ავადმყოფობა მტანჯავს. ჩემი აზრი ყველა საფეხურზე მეცლება ხელიდან: აზრის მარტივი ფაქტიდან დაწყებული, მისი სიტყვებში მატერიალიზაციის გარეგანი ფაქტით დამთავრებული. იქნება ეს სიტყვები, ფრაზები, აზრის შინაგანი მიმართულებები თუ სულის უბრალო რეაქციები – მე მუდამ ჩემი გონებრივი ყოფნის ძიებაში ვარ. ამიტომ, როგორც კი ვახერხებ, რაიმე ფორმას ჩავავლო ხელი, რაგინდ არასრულყოფილი იყოს, მე მას ვიმაგრებ, იმის შიშით, რომ მთლიანად არ დავკარგო აზრი“18.
15 Wille zur Macht ქართულში დამკვიდრებულია ძალაუფლების ნებად. გერმანულ Macht-ს აქვს (მაგ. პოლიტიკური) ძალაუფლების დატვირთვაც, მაგრამ ქართულში ეს სიტყვა ცალსახად იმას ასახავს, თუ როგორ განაგებს ერთი დანარჩენებს. ამიტომ, ძლიერების ან შეძლების ნება უფრო ადეკვატური თარგმანი იქნებოდა.
16 შეიძლება ითქვას, რომ როგორც არ არსებობს ზოგადად ნება, არამედ მას სჭირდება დამატება – ძლიერების ნება (Wille zur Macht), ასევე არ არსებობს ზოგადად დრო – იგი იქნებოდა შეუქცევადობის დრო (Zeit zur Unumkehrbarkeit). თუმცა ასეთი ცნება თავად ნიცშესთან არ გვხვდება.
17 Gilles Deleuze, Nietzsche, PRESSES UNIVERSITAIRES DE FRANCE, 1965, გვ. 18
18 Antonin Artaud, Oeuvres Complètes (Tome I), Gallimard, 1956, გვ. 30
არტო წერს ლექსებს, რათა მოიხელთოს საკუთარი აზრი. აქ სიტყვა „აზრმა“ არ უნდა დაგვაბნიოს და გვაფიქრებინოს, რომ არტოს მაინცდამაინც ფილოსოფია ან ფილოსოფიურ საკითხებზე აზრები აწუხებს. აზრი, კლასიკურად რომ განვმარტოთ, არის რაიმე(ს) იდენტობის დამდგენი (მაკონსტიტუირებელი) გამოცდილება. არტოს სურს, რომ, უბრალოდ, იფიქროს, იაზროს რაღაც და ამ გამოცდილებასა თუ განცდაში ჰქონდეს თვითშეგრძნება – ანუ ის განცდა, რომ თავად ფიქრობს ამ აზრს. ეს კი, როგორც ჩანს, სულაც არაა მარტივი, რადგან ამ დროს უცნაურ არყოფნას თუ უმყოფობას ვაწყდებით. აკი უმხელს არტო რივიერს, რომ მან ეს ნაფლეთები (საკუთარი ლექსები) არარას გამოსტაცა, არარაზე გამარჯვებით მოიპოვა. აქვე ჩანდება საფრთხეც: ვერ გამოსული, შეწყვეტილი არსებობა19. ალბათ, სწორედ ამიტომ ითხოვს არტო რივიერისგან იმას, რომ ამ უკანასკნელმა დაინახოს მისი აზრების პირველსაწყისი, რეალური20 ღირებულება. რას ნიშნავს ეს, გავიგებთ, თუ დავინახავთ, რომ აზრი არა სიცოცხლის დანამატი – მისი მსახური თუ რეპრეზენტაცია –, არამედ სწორედ სიცოცხლის ნიშანია. ან სწორედ ასეთი აზრია სიცოცხლე.
სიცოცხლის და აზრის გაყოფილობა სკანდალია, რომელსაც არტო არასოდეს დასთანხმდება, წერს მორის ბლანშო. როდესაც ვეცნობით არტოს ნაწერებს, მის შემოქმედებას21, ვიგებთ, რომ „ტანჯვა და აზროვნება ერთმანეთს იდუმალად უკავშირდებიან, რადგან, თუ ტანჯვა, როდესაც ის უკიდურესი ხდება, სპობს თავად ტანჯვის შეძლებას, – სპობს წინდაწინვე იმ დროს, როცა ის შეიძლებოდა შემგდარიყო და შესრულებულიყო როგორც ტანჯვა, – ალბათ, იგივე (მი-)ემართება აზრსაც. უცნაური კავშირები. ერთსა და იმავე ჰორიზონტს ხომ არ გახსნიდნენ უკიდურესი ტანჯვა და უკიდურესი აზრი? ან ტანჯვა, საბოლოოდ, აზროვნება ხომ არ იქნებოდა?“22.
აზრს უკვე აქვს საკუთარი სახე-ხატი, რომელიც გაგებულია როგორც მენტალური რეპრეზენტაცია, წარმოდგენა, რომელთა დასწავლა-ათვისება მიიჩნევა კიდეც აზროვნებად. შეიძლება, რიგ შემთხვევაში, არ გაგვაჩნდეს სათანადო წარმოდგენა, მაგრამ ეს საფრთხეს არ უქმნის აზრის დოგმატური სახე-ხატის თვითგაგებას. არტოს გამოცდილება კი სხვა რამეს ამოწმებს. ჟილ დელიოზი: „არტო არა მხოლოდ საკუთარ
„შემთხვევაზე“ ლაპარაკობს, არამედ უკვე გრძნობს ახალგაზრდობის წერილებში [რივიერთან მიმოწერაში], რომ მისი შემთხვევა მას აზროვნების განზოგადებული პროცესის წინაშე აყენებს, რომელსაც აღარ ძალუძს, თავი შეაფაროს ნუგეშისმცემელ დოგმატურ სახე-ხატს, და რომელიც, პირიქით, ერთვის ამ სახე-ხატის სრულ ჩამოშლას. […] მან იცის, რომ აზროვნება არ არის თანდაყოლილი, არამედ უნდა წარმოიშვას აზრში. იცის, რომ პრობლემას წარმოადგენს არა ის, ბუნებითად და დე იურე უკვე არსებული აზრი მეთოდურად მიმართო და გამოიყენო, არამედ – დაბადო ის, რაც ჯერ არ არსებობს“23.
19არტო იყენებს სიტყვებს „l’existence avortée“, რაც შეიძლება ასევე ითარგმნოს როგორც „აბორტირებული არსებობა“.
20 ეს სიტყვა დახრილია ანუ ხაზგასმულია თვითონ ორიგინალშიც.
21 ამ სიტყვის გამოყენებისას სიფრთხილე გვმართებს, რადგან არტოს არც შემოქმედება, ნამუშევარი (œuvre), წარმოუდგენია სიცოცხლიდან გამოყოფილ, მოწყვეტილ რამედ. მთელი მისი ნამოქმედარი თითქოს პროტესტია ნამუშევარის წინააღმდეგ.
22 Maurice Blanchot, Le livre à venir, Gallimard, 1959, გვ. 58
23 Gilles Deleuze, Différence et Répétition, PUF, 1968, გვ. 191-192
ეს გამოცდილება და პრობლემები არტოს მოგვიანებით (1930-იან წლებში) სისასტიკის თეატრამდე მიიყვანს. თეატრმა, როგორც ნამდვილმა მოქმედებამ24, უნდა დაბადოს გამოცდილება, ანუ გამოარკვიოს, რას ვფიქრობ, რა მინდა და ა.შ. ამ აქტს კი თავისებური ელფერი აქვს: „შეგვიძლია, წარმოვიდგინოთ წმინდა სისასტიკე, რომელსაც არაფერი ესაქმება დაფლეთილ ხორცთან. და მართლაც, ფილოსოფიურად რომ ვიკითხოთ: რა არის სისასტიკე? გონის თვალთახედვით, სისასტიკე ნიშნავს ულმობლობას, შეუვალ გადაწყვეტილებასა და მის განხორციელებას, შეუქცევად, აბსოლუტურ დეტერმინაციას“25. ყოფნა არ არის თანდაყოლილი; რაც მუდამ ანუ თავისთავად ხდება, სულაც არ არის ის მოწესრიგებულობა, რომელსაც სიცოცხლეს ვარქმევთ26. არტო ამბობს: ბოროტება (უკეთურება) მუდმივია, ხოლო თუ რამეა სიკეთე, იგი ნების, აქტის შედეგია27. ეს არის ძალისხმევა, ბოლომდე მისული, შეუქცევადი აზრი, რომელსაც ჰქვია კიდეც სისასტიკე.
არტოს სურდა, გამოეგონებინა თეატრის თავისებური ენა, სადაც გადაიკვეთებოდნენ ჟესტი და აზრი. ჩვენ არ ვიცით, როგორი იქნებოდა ეს ენა, არტოს რომ დასცლოდა და მოეხერხებინა სისასტიკის თეატრის28 სცენაზე გამოტანა. თუმცა ვიცით, რა უნდა შესძლებოდა თეატრს: „თეატრის მოქმედება, როგორც ჭირისა, კეთილმოქმედია, რადგან იმით, რომ ადამიანებს უბიძგებს, საკუთარი თავი დაინახონ ისე, როგორც არიან, იგი ჩამოხსნის ნიღბებს და სააშკარაოზე გამოიტანს სიცრუეს, გადაუწყვეტელობას, სიმდაბლეს, ქარაფშუტობას. იგი შეარყევს მატერიის სულისშემხუთველ ინერციას, რომელიც ყველაზე ცხად შეგრძნებებშიც კი აღწევს; და გაუმჟღავნებს რა კოლექტივობებს თავიანთ ბნელ ძლიერებას, თავიანთ დაფარულ ძალას, იგი იხმობს მათ, რომ ბედისწერის წინაშე წარდგნენ გმირული და აღმატებული დამოკიდებულებით, რომელიც თეატრის გარეშე შეუძლებელი იქნებოდა. […] შეკითხვა, რომელიც ისმის ახლა, არის ის, რომ ამ სამყაროში, რომელიც თვალსა და ხელს შუა გვეპარება, რომელიც თავს იკლავს ისე, რომ ვერც კი ამჩნევს, მოიპოვება თუ არა ადამიანთა ბირთვი, რომელსაც შეეძლება თეატრის ამ აღმატებული იდეის განხორციელება და დაგვიბრუნებს ბუნებრივსა და მაგიურ ეკვივალენტს იმ დოგმებისა, რომლებისაც აღარ გვჯერა“29.
ბოლოსიტყვა
რა თქმა უნდა, არტოსთან არც ღმერთის სიკვდილი გვხვდება და არც – მარადიული დაბრუნების იდეა, მაგრამ იკვეთება პროტესტი გაუცხოებული ცხოვრების წინააღმდეგ, რაც ასე მნიშვნელოვანია ნიცშესთვისაც. ის მოვლენები (ღმერთის სიკვდილი), ეპოქის სენი (ნიჰილიზმი), რომლებიც ნიცშემ აღწერა, პირდაპირ კავშირშია განცდილ აზრთან, რომელიც საკუთარ თავს ვერ პოულობს მენტალურ რეპრეზენტაციაში – აზრის დოგმატურ სახე-ხატში. და თუ მკითხველი ნიცშეს ერთი ნაშრომის (სიკეთისა და ბოროტების მიღმა) მე-16 და მე-19 აფორიზმებს გაეცნობა, დაინახავს, რომ ეს მოძრაობა – თუმცაღა იგი თავს არტოსავით პირადულად და შიშვლად არ გამოხატავს – ჯერ კიდევ მასთან დაიწყო.
ამასთანავე, ორივე მათგანისთვის მნიშვნელოვანია თემა, რომელსაც შეგვიძლია, კრიზისი და გარდაქმნა ვუწოდოთ. ნიცშეს „ესე იტყოდა ზარატუსტრა“ თეატრია, სადაც ამგვარი გარდაქმნები იდგმება. ვხედავთ, როგორ გარდატყდება ერთი აზრი სხვადასხვა (კონცეპტუალურ) პერსონაჟში, როგორი უფსკრულისებრია განსხვავებები (რაც გამორიცხავს საერთო თვალსაწიერს) და საჭიროა ბრძოლა – აზრის ბოლომდე მისვლა. ეს დრამატურგია არტოსთვისაც რომ მნიშვნელოვანია, ზემოთ ვნახეთ: თეატრი, როგორც ჭირი, იღებს მთვლემარე ხატებს, მალულ არეულობას და მათ უკიდურეს ჟესტებად გამოიტანს. რას ვიღებთ შედეგად? სიცოცხლეს, რომელიც აღარაა დამძიმებული უმყოფობით და სადაც ზოგადი მდგომარეობა, იგივე ინდიფერენტულობა თუ განუსხვავებლობა, გადალახულია იმ მეტითა და მეტისკენ, რომელიც არის სიცოცხლე.
24 არტოსთვის თეატრი არის არა თამაში, არამედ – მოქმედება.
25 Antonin Artaud, Le Théâtre et son Double, Gallimard, 1964, გვ. 158
26 ეს კარგად ჩანს ნიცშესთანაც, მაგ. „მხიარული მეცნიერების“ 109-ე აფორიზმში.
27 Antonin Artaud, Le Théâtre et son Double, Gallimard, 1964, გვ. 159
28 მან ერთი სპექტაკლის დადგმა მოასწრო, რომელიც, მისი თქმით, მხოლოდ ფერმკრთალი ანარეკლი იყო იმისა, რაც უნდა ყოფილიყო სინამდვილეში სისასტიკის თეატრი.
29 Antonin Artaud, Le Théâtre et son Double, Gallimard, 1964, გვ. 46-47
