ჟურნალი "თეატრი"

(„ყვარყვარე თუთაბერის“ ფემინისტური წაკითხვისათვის)

„ეს კაცების სამყაროა.“

ეკა თხილავა, „უფრთხილდით იერუსალიმს, ანუ დღენი ყვარყვარეს ნადირობისანი“

„ეს არის კაცების, კაცების, კაცების სამყარო…“

ჯეიმს ბრაუნის სიმღერიდან (It’s A Man’s Man’s Man’s World)

პოლიკარპე კაკაბაძის ყვარყვარე თუთაბერი არქეტიპული და პარადიგმული ფიგურაა. ის იმაზე არქეტიპული და პარადიგმულია, ვიდრე მიხეილ ჯავახიშვილის კვაჭი კვაჭანტირაძე ან დავით კლდიაშვილის „შემოდგომის აზნაურები“. და შესაძლოა, იმაზე საკვანძო და საყურადღებოც, ვიდრე ილია ჭავჭავაძის ლუარსაბ თათქარიძეა.

რატომ არის ასე? იმიტომ, რომ ყველა ზემოჩამოთვლილი პერსონაჟი დროებითი და ეპოქალურია, ანდა, თუ უფრო ფილოსოფიურად ვიტყვით, მეტ-ნაკლებად რელატიურია, როგორც ხასიათის ფორმა, ჩარჩო-პერსონალურობა; არცერთი მათგანი არ არის, ასე ვთქვათ, ათასწლეულის ფიგურა, ანუ ისინი არ არიან, ნიცშეს ტერმინით თუ ვიტყვით, „ღირებულებათა ურჩხულის“ განსხეულებანი, მაშინ, როცა ყვარყვარე თუთაბერი, ჩემი აზრით, სწორედ ასეთია. ის ათასწლეულის არქეტიპია და მისი მარცხი მიანიშნებს ფუნდამენტურ რევოლუციას, გადატრიალებას, გნებავთ შემობრუნებას, ყოველ შემთხვევაში – ძალაუფლების პრინციპების ამოყირავებას ქვევიდან ზევით.

კვაჭი კვაჭანტირაძე სტერეოტიპული თაღლითია, ასეთნი უხსოვარი დროიდან დღემდე არსებობენ, და იარსებებენ მომავალშიც. ნებისმიერ საზოგადოებას, ნებისმიერ სისტემას თავისი თაღლითები ჰყავს, ნებისმიერ ღირებულებათა ბანკს მოეძევება თავისი გამყალბებლები. კვაჭის ხიბლი მისი „პროფესიონალიზმია“ თავის „საქმეში“.

„შემოდგომის აზნაურები“ კონკრეტული ეპოქის დეკადენტური ფიგურების გალერეაა. ყოველ ეპოქას შეიძლება ყავდეს ასეთი დეკადენტური ფიგურები.

ლუარსაბ თათქარიძე, მართალია, ქართული, ეროვნული ნიშნით წარმოდგენილი ფიგურაა, მაგრამ მოდით, ვიყოთ გულწრფელები და ვაღიაროთ, რომ ასეთი ფიგურები ყველა ხალხს, ყველა ეპოქაში თავისი ჰყავს. ლუარსაბის ბუნება არაფრით არ არის უნიკალურად ქართული. ის შეიძლება იყოს ფრანგიც, რუსიც და ინდოელიც, და მხოლოდ ბოზბაში და ჩიხირთმა, ან კახეთში ცხოვრება მის ფიგურას ონტოლოგიურად ქართულად ვერ აქცევს. მერე რა, რომ ჩვენ ლუარსაბები გვყავს?! ლუარსაბები ჰყავს აგრეთვე მთელს მსოფლიოს. ფრანგ ლუარსაბს შესაძლოა მამალი თეთრ ღვინოში უყვარდეს, ფრანგი დარეჯანი კი ბურგინიონზე აფანატებდეს, რუს ლუარსაბს უხა უყვარდეს, რუს დარეჯანს კი ბორშჩი, ა.შ.

რაც ეხება ყვარყვარე თუთაბერს, განა, მსოფლიოს არა ჰყავს ყვარყვარეები? განა, ყვარყვარეა განუმეორებელი ქართველი, მხოლოდ ქართველებს შორის განმეორებადი? არა, რა თქმა უნდა! ყვარყვარე არა მხოლოდ საქართველოშია, არამედ ყველგანაა. და მაშინ, რით არის ის გამორჩეული? რით არის ის უფრო „არქეტიპული ფიგურა“, და „პარადიგმული“, როგორც აღვნიშნეთ?

ყვარყვარე არქეტიპულია იმდენად, რამდენადაც ისაა ათასწლეულ(ებ)ის „ღირებულებათა ურჩხული“, იმ პერიოდის გადმონაშთი, ისეთი დინოზავრი, რომელიც ვეღარ გადარჩება: ის უნდა დამარცხდეს!

ყვარყვარე ფალო-(ლოგო)-ცენტრული მონსტრია. უცნაური ისაა, რომ პიესის დასაწყისში ის მარგინალია, შემდეგ კი ცენტრალური ფიგურა ხდება. ცხადია, შემთხვევით არ ჰქვია მას „ნაცარქექია“. ამ პარადიგმულ ზღაპარს პოლიკარპე კაკაბაძემ სულ სხვანაირად შეგვახედა, მეორე მხრიდან გვაჩვენა ის, რაც ფასადიდან არ ჩანდა. ნაცარქექიას კაკაბაძისეული წაკითხვა „ყვარყვარე თუთაბერის“ ფემინისტური ინტერპრეტაციისკენ გვიბიძგებს.

შევხედოთ ამ გმირს, შევხედოთ ყვარყვარე თუთაბერს. დავინახოთ მისი ბუნება, მისი სამყარო.

ნაცარქექია – უსაქმური-გამჭრიახი-კეთილის ნაცვლად, ყვარყვარე – უსაქმური-ყველაფერზეწამსვლელი-ბოროტია. ნაცარქექიას ამბიცია ზღაპრის დასაწყისში არ ჩანს, თუმცა შემდეგ გამოჩნდება მისი გონებაგამჭრიახობა. ნაცრის ქექვა, როგორც ჩანს, მისი ტვინისთვის კომბინატორულ თამაშობას წარმოადგენდა. მისი „გაადამიანურებული“ ალტერ-ეგო – ყვარყვარე თავიდანვე ამბიციური პერსონაჟია. ის არა უბრალოდ ქექავს ნაცარს, არამედ სწორედ ნაცარში „აგებს“ ხიდებს და გვირაბებს; ამასთან, ყვარყვარე საშინლად ბრიყვია, ეს ექსპოზიციაშივე, პირველივე სცენაში ჩანს.

ნაცარქექია. – აქ გვირაბია საჭირო.

მეწისქვილე. – გვირაბი რა საჭიროა?

ნაცარქექია. – მაშ, ხომ არ გადაახტება მატარებელი ამოდენა მთას!

მეწისქვილე. – მერე, შე კაცო, მთას რად უხვედრებ წინ, ველზე გაუშვი, შენი ნება არაა!

ნაცარქექია. – მოდი და ასეთ კაცს ელაპარაკე! გესმის რა არის გეგმა? არ გესმის.

„სპეცეფექტების“ კაცია ყვარყვარე! „გეგმები“ უყვარს! ინდუსტრიალიზაცია იზიდავს, „ინფრასტრუქტურული პროექტები“: გვირაბის გაჭრა, ალბათ, ცათამბჯენებიც (რომ სცოდნოდა, რა არის)… შემთხვევით, ხომ არ გაგონებთ ვინმეს?! მსგავსება კიდევ უფრო დიდი იქნება, მის ხასიათში რაც უფრო ღრმად შევალთ. საიდან აქვს ყვარყვარეს ამგვარი სიხისტე და მათემატიკური სიჩლუნგე, თუ შეიძლება ასე ითქვას, აშკარად განვითარებულ მეოცნებე-წარმომსახველ უნართან ერთად? – ტესტოსტერონის მოჭარბებით და ქალის დანაკლისით.

ყვარყვარე-ნაცარქექია ასოციალური არსებაა. მას უჭირს თანასწორი კომუნიკაცია, მისთვის „ბუნებრივია“ იყოს „ზევით“ ან „ქვევით“. ამიტომ მისი კომუნიკაციის მეთოდი აშკარად მზაკვრულია. ის, როგორც მხეცი, ზომავს მეტოქის (ნებისმიერი მისთვის მეტოქეა) შესაძლებლობებს; იმას, ვისაც მეტ ძლიერებას ატყობს, „უწვება“, ხოლო იმას, ვისზე ძლიერადაც თავს გრძნობს, „აბიჯებს“. ერთი სიტყვით, ესაა ძალმომრეობის სამყაროს წარმომადგენელი, ნორმალური საზოგადოებისთვის ღრმად ტრავმირებული პიროვნება, რომელიც „ან ვართმევ ან ვაძლევ“ პრინციპით ხელმძღვანელობს, ანუ პოლიტიკოსია par excellence. მაკიაველის მმართველი ყვარყვარესაგან შეიძლება მხოლოდ აღზრდა-განათლებით განსხვავდებოდეს. მაგრამ ჩვენ დიდ შეცდომას ვუშვებთ, თუკი მართლა ასე გვგონია. მაკიაველის მმართველსა და ყვარყვარეს შორის არსებობს ერთი ფუნდამენტური განსხვავება, რომლის გაუთვალისწინებლობა მართლაც გვაფიქრებინებს, რომ ყვარყვარე პოლიტიკოსის იდეალური ფიგურაა. სინამდვილეში, ჯანსაღი პოლიტიკოსისთვის, ვფიქრობ, მაკიაველის მიხედვით ასეა, მზაკვრული ბრძოლის მეთოდი გამომუშავებული და შეძენილია, ხოლო ტრავმის სახით მას ეს როდი აქვს ჩაფესვილი თავის ბუნებაში, როგორც მოურჩენელი და მოუშორებელი ჭირი. ეს კი ასე სჭირს, სწორედ, ყვარყვარეს… ყვარყვარეს არ შეუძლია არ იყოს ყვარყვარე და ესაა, სწორედ, მისი უბედურება. ყვარყვარესთვის „პოლიტიკა“ ავადმყოფობის ნაყოფია, ამიტომაც ის ამ „პოლიტიკის“ მსხვერპლია… ის ვერ ურთიერთობს ქალთან, არ ჰყავს მეგობრები, მას აკლია სინაზე, ერთი სიტყვით. ის ავადმყოფურად მამაკაცურია, როგორც ლაბორატორიაში გამოყვანილი ეგზემპლარი, რომელსაც ერთი რიგი უნარებისა განუვითარდა მეორე რიგი უნარების განუვითარებლობის ხარჯზე. ერთი სიტყვით, ყვარყვარე მახინჯია, სულიერად ღრმად დასახიჩრებული პიროვნებაა. ნაცარქექიას ზღაპარი კი, ასე არასოდეს მოგვისმენია.

ყვარყვარე არასრულფასოვნების კომპლექსით შეპყრობილი პიროვნებაა. მას აქვს, აშკარად, Mania grandiosa, რომელიც საოცრად მოქნილს, მიზანსწრაფულს, მაგრამ საბოლოო ჯამში არაადეკვატურს ხდის. მაშასადამე, ნაცართან რომ ზის, განა, თავისი ნებით ზის, არამედ შევიწროებულია, კუთხეში მიყენებულია და „თავის დროს“ ელოდება… სხვათა შორის, ნაცარქექიას პარადიგმა ბევრი დიდი ფიგურის ბიოგრაფიას იტევს, სტალინისა და ჰიტლერის ჩათვლით. მაგრამ პოლიკარპე კაკაბაძე გვთავაზობს ყვარყვარეს კარიკატურულ ფიგურას, ნაცარქექიას ფემინისტურ დეკონსტრუქციას, თუ შეიძლება ასე ითქვას.

რა არის ის მთავარი, ათასწლოვანი ღირებულება, რომელსაც პოლიკარპე კაკაბაძე ყვარყვარეს კონსტიტუციაში დასცინის, აბუჩად იგდებს? ესაა შიშველი მასკულინიზმი, ძალმომრეობის საზოგადოების სავიზიტო ბარათი. ყვარყვარეზე გაცილებით მახინჯია მისი საზოგადოება. სწორედ, საზოგადოება ქმნის მას, როგორც ხე მოიღებს ნაყოფს.

ესაა საზოგადოება, რომელშიც ყოველი წევრი შეპყრობილია ტოტალური ძალმომრეობის მყიფე და ცვალებადი წონასწორობით. თუმცა, ცვლილება ე.წ. ელიტაში ხდება ხოლმე, ხოლო ფენები ძირითადად უცვლელად ვერტიკალურად დაქვემდებარებულია. ამ საზოგადოების სიხარული ძალმომრეობის სიხარულია, გამარჯვების სიხარული და მარცხის სევდა. ურთიერთობის მოდერნული, თანასწორი გაგება აქ არ არსებობს. ამგვარი მოდელის შექმნას სჭირდება ონტიკური ელემენტი, რომელიც პრივილეგირებულ სუბიექტს – მამრს, დაენახება, როგორც სხვა, და საკუთარ თავში დააეჭვებს, მოანდომებს ურთიერთობას სხვასთან. ამგვარი სხვისკენ ჰორიზონტის გამხსნელი ქალია.

„ყვარყვარე თუთაბერი“ სწორედ ამგვარი პიესაა: ქალი ყვარყვარეს წინააღმდეგ, უფრო ზუსტად ქალისა და მამაკაცის ნორმალური ურთიერთობა ყვარყვარეს ანომალიური, აგრესიული მარტოსულობის პირისპირ; ამ ორთაბრძოლაში, როგორც ცნობილია, სწორედ ყვარყვარე მარცხდება, ხოლო გულთამზეს და სევასტის ურთიერთობა იმარჯვებს. ქალთან ნორმალური დამოკიდებულების, და ქალის, როგორც სრულფასოვანი პოლიტიკური, ე.ი. ონტოლოგიური სუბიექტის რეალიზაციას ჰქვია ამ პიესაში ნამდვილი რევოლუციის სახელი. რევოლუცია ხდება, როგორც ქალის სრულფასოვანი დამკვიდრება.

ახლა გავშიფროთ ქალის კონსტიტუცია, მისი სტრუქტურა ყვარყვარესთან შეპირისპირებით. ქალის ემანსიპაცია ზოგჯერ მცდარად ესმით ხოლმე, როგორც დაჩაგრული ქალით ჩანაცვლება მჩაგვრელი მამაკაცისა. ეს ისეთივე სიმახინჯეა, ამოტრიალებულად, როგორც მანამდელი – მამრის ერთპიროვნული, უპირობო (და უპიროვნო) ზეობა, იგივე ყვარყვარეობა. ყვარყვარეს სული რომელში განსხეულდება – მამაკაცის სხეულში თუ ქალის სხეულში, ამას რა მნიშვნელობა აქვს, თუკი ბუნება არ შეიცვალა სხეულისა, თუკი თავად არსება – ქალი და მამაკაცი არ გამოიცვალნენ ისე, რომ მათ შორის, ნებისმიერის მხრიდან, ძალმომრეობა მოისპოს?! არ დაგვავიწყდეს, რომ ჩაგრულსაც აქვს თავისი იარაღები და ტაქტიკა ტკივილის მისაყენებლად. ჩაგრული ზოგჯერ შეიძლება მჩაგვრელზე სასტიკი და ძლიერიც იყოს.

მასკულინიზმი, ტესტოსტერონის ტირანია ეფუძნება ემოციურ ტერორს და სიტყვის (ხმის) ზეობას წერილზე (საზრისზე). სწორედ ამგვარადაა ფალოცენტრიზმი აგრეთვე ლოგოცენტრიზმი. ეს ასპექტები საშურად ზუსტად, დერიდამდე და დეკონსტრუქციამდე, მოცემულია პიესაში – „ყვარყვარე თუთაბერი“. სახუმაროდ შეიძლება ითქვას, რომ პოლიკარპე კაკაბაძემ ჟაკ დერიდას არა მხოლოდ ეპოქალურად, არამედ ინტუიციურადაც დაასწრო და ხელოვნებაში ასახა ის, რაც შემდეგ დერიდამ ბუკვალურად, კონცეპტუალურად მომზადებული, მსოფლიოს მოსდო.

ყვარყვარეს სამყაროში არ გამოირჩევიან კომპეტენციით, პროფესიონალიზმით, განათლებით. აქ ადამიანები თავიანთი ცხოვრების უმეტეს დროს ხარჯავენ ძარცვა-გლეჯაში და არა დახელოვნებაში. მათ არ უყვართ შრომა, მაშასადამე, არ უყვართ წერა, ვერ ახერხებენ ტექსტიდან აზრის გამოტანას, და ძირითადად ზეპირად ლაქლაქებენ. ასეთია ყვარყვარეს პატარა ქვეყანა – ამპარტავნულად მომართული, მაგრამ უმწეო.

ხოლო, ქალი შემოჰყავს წერისა და განსჯის კულტურის დამკვიდრებას. სამართლიან მართლმსაჯულებას შემოჰყავს ქალი. ეს ხდება რევოლუციით, მაგრამ რომელიღაც სივრცეში ეს რევოლუცია მზადდება. რამდენიმე მცდარი რევოლუციის შემდეგ, ნამდვილი რევოლუცია ხდება. ყვარყვარე განიცდის დევალვაციას, ფალსიფიკაციას, ინფლაციას, როგორც ყალბი ფული. ურთიერთობის საზომი ყვარყვარეს „ღირსება“ აღარ არის. ყვარყვარე ნამდვილი მარგინალი ხდება, რომელიც თავისუფალია, მაგრამ პოლიტიკური წონა აღარ აქვს. საზოგადოება თანასწორობისა და თავისუფლების ჰარმონიას ეღირსება.

ამგვარი, ერთდროულად რეალისტური და უტოპიური სამყარო დაგვიხატა პოლიკარპე კაკაბაძემ „ყვარყვარე თუთაბერში“. მაშასადამე, მან გაუსწრო ლუარსაბსაც, კვაჭისაც და შემოდგომის აზნაურებსაც, და დაარტყა იმ ბაზისს, რომელიც საზოგადოების უკუღმართობას შობს: მამაკაცის შიშველ, უსამართლო ძალმომრეობას, რომელსაც ახალი ეპოქა ძირს უთხრის, რამდენადაც ქალს და მამაკაცს ათანაბრებს. ყვარყვარეს საპირწონედ ავტორმა გულთამზეს და სევასტის ურთიერთობა შემოგვთავაზა, რომელიც აშკარად გადაწონის პირველს მისაღებობის, სარგებლიანობის და სამართლიანობის თვალსაზრისით. ეს მოდელი ოპტიმალურია საზოგადოების ყოველმხრივი განვითარებისთვის, მეცნიერულად განვითარებული და მაღალტექნოლოგიური საზოგადოების მშენებლობისთვის. ასეთი საზოგადოება, სამწუხაროდ, ქართულ რეალობაში ჯერ კიდევ არ გვაქვს. ასეთი სწრაფვაც, ბუნებრივია, დიდად არ შეიმჩნევა, რადგან სიავით მოხვეჭა, ხანმოკლეა, მაგრამ იოლია, ხოლო სიკეთით წინსვლა გრძელვადიანია, თუმცა უდიდეს ძალისხმევას მოითხოვს ყოველი ჩვენგანისგან.

ყვარყვარეს ფიგურა კიდევ ერთი რამითაა „პარადოქსული“. ის შემღწევია თითქმის ყველგან, სადაც ამისთვის გზა დახვდება. გზა კი სოციალური სტრუქტურის სიმყიფე და სისუსტეა. ყვარყვარე „მატრიცასავით“ მსჭვალავს ბევრ ლიდერს. სიმპათიისა თუ ანტიპათიის მიღმა, უნდა ვაღიაროთ რაღაც, სხვადასხვანაირად ყვარყვარესეული როგორც შევარდნაძეში, ასევე ზვიადში, ასევე სააკაშვილში, და ცხადია, მთლიანად ქართულ საზოგადოებაში. ამიტომაც ეს პიესა სატირაა და არა უბრალოდ კომედია.

წლების წინ, „ქართული ოცნების“ განათლების მინისტრმა ალექსანდრე ჯეჯელავამ ნაცარქექიას ზღაპარი აითვალწუნა და მისი სწავლება ლამის აკრძალა. პარლამენტის დეპუტატობის კანდიდატ ნინო გოგუაძის წარსადგენ ღონისძიებაზე ინტელექტუალური შოუ „რა სად როდის“-ის წამყვანმა ბატონ ალექსანდრე ჯეჯელავას ახალი მთავრობის „ყველაზე ინტელექტუალი მინისტრი“ უწოდა. რა იცოდა მაშინ ალექსანდრე ჯეჯელავამ, როცა ნაცარქექიას აკრძალვას ინდომებდა, სწორედ მაშინ რომ აღვიძებდა საკუთარ თავში, „მატრიცასავით“, ნაცარქექია-ყვარყვარეს არსებას?

ასე რომ, სულ რაღაც რამდენიმე წლის წინ, ჩვენ ვიყავით საზოგადოება, სადაც განათლების მინისტრმა ნაცარქექიას ზღაპარი კინაღამ აკრძალა. და სულ რაღაც რამდენიმე წლის შემდეგ როგორი საზოგადოება ვართ დღეს?…

პოლიკარპე კაკაბაძემ შემოგვთავაზა ნაცარქექიას პარადიგმის თანამედროვეობისთვის ყველაზე წარმატებული და აქტუალური ინტერპრეტაცია. სწორედ ამიტომ მიმაჩნია ეს პიესა ქართული თეატრის ოქროს კლასიკად.

Valeri Otkhozoria – Kvarkvare, or the failure of testosterone (for a feminist reading of „Kvarkvare Tutaberi”)

The author offers us new interpretations of Polikarpe Kakabadze’s play – “Kvarkvare Tutaberi”, and makes connections with the texts of famous Georgian writers (Mikheil Javakhishvili – “Kvachi Kvatchantiradze”; Ilia Chavchavadze – “Is a man human?”); The parallel with the Georgian folk tale – “Nazarkekia” is particularly interesting. The author summarizes all the characters and offers us the face of a modern Georgian.